Editor
P. Bhattacharjee
Director of Agriculture
(Crop Husbandry)
Joint Editor
C. Lalzarliana
Joint Director of Agriculture
Technical Editor
Rohmingthanga Colney
Dy. Director of Agriculture
(Extension)
Circulation Manager
Lalringliana,
A.A.I.O
Director of Agriculture
Zoram Loneitu-a thu chhuah
duh nei emaw, lehkha
thawn duh emaw chuan a
hnuaia Adress-ah thawn
tur a ni.
Editor
ZORAM LONEITU
P.O.BOX – 098
Directorate of Agriculture
Mizoram, Aizawl
Pin – 796001.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
1
A CHHUNGA THU AWM TE
A. TECHNICAL SECTION
1. Hlo tûr hman dan .………………. 3
2. Fu eichhetu rannung ……….....… 7
3. Fur thlai aia thlasik thlai ………. 14
4. Kan huan thlai chinte ………….. 17
5. Thlasik Vaimim tam zawk …...... 24
B. GENERAL SECTION
1. SBI-ah ka zu training ve a …….. 27
2. NLUP leh Fertilizer ………….... 37
3. Agriculture lamtluang to …….... 40
Editorial
Kumin zet chu September thlaah pawh ruahtui kan mamawh aia tam kan
dawng tlat mai a. Hmun tam takah chhiatna eng eng emaw a thleng a, loneitute
pawh eng emaw chen chu min tibuai ve awm e. Nikum leh nikum hmasa lamahte
kha chuan ruahtui hmuh mumal loh vangin a hun takah buh pawh kan phun thei
lo a nih kha. Kan Sik leh sa a lo danglam zel angin loneitute hma kan lakna
kawngah ngaihtuahna thar kan sen ve zel a ṭha awm e.
Kan leilet te hi tun dinhmunah chuan kum khatah buh vawi khat chin nan
kan hmang deuh ber a. Kolasib District hmun ṭhenkhatah chuan kum khatah buh
vawi hnih chin nan an hman bakah hmun ṭhenkhatah chuan thlasik thlai an ching
a. Champhai lamah chuan thlasik thlai chana (Field Pea) te, French anṭam te
an ching a, Serchhip District-ah Tel anṭam (Mustard Oilseed) an ching ṭhin a,
an hlawkpui khawp mai. Tun aṭanga hun rei loteah hian buh kan seng mai dawn
a, buh tharrang chingte phei chuan October thlaah hian buh an seng dawn a,
heng kan buh chinna hmunte hi THLASIK THLAI chinna turin buaisaih zui leh
nghal ila a ṭha ngawt ang. Buh hi kan nunna atan a pawimawh a, chutih rualin
kan buh tharte hi hralh ta ila, chuti lutukin a hlawk lo. Thlasik thlaite erawh hi
chu hmun zim deuh zawkah pawh ching ila, man a man fe zel mai a, a ti chhin
tawhte chuan an bansan phal mang lo a ni.
Champhai leilet lam khi sawi leh ta ila, thlasik lai chuan a vawt em em
mai a, zingahte hian dai khang (frost) a var uar zel mai a, thlai chin hi theih loh
ang tluk a ni a, tin, tui hi duhtawka thlai pek tur an nei lo bawk a. Routine mumal
tak insiamin zanahte an riahchilh tawp mai a. Hrat khawkheng tak an ni.
December leh Januaty velah chuan an thlai chinte hi ṭhang mang lovin a awm a,
February thla chawhnu lam aṭangin khua a lo lum deuh a, an thlaite pawhin
ṭhan an pe ṭan ve thei chauh a ni. Amaherawhchu, an tih hram hramna chuan
rah duhawm tak a chhuahsak a, tunah chuan a ti thei dek dek tawh chuan Thlasik
Thlai chin ngei an tum tawh a ni. Buh aiin a hlawk zawk tih an hre tawh laklawh
a. Harsa chung chung pawhin tih hram an tum zel tawh a ni.
Sawrkar-in Power Tiller te, Tractor te loneitute hmangaih takin man
tlawm zawka an lei theihna turin ruahmanna ṭha tak a siam sak a, eng emaw zat
chuan an hmang ṭangkai hle a, heng khawlte hi Thlasik Thlai chinna tur leilung
buatsaih nan hmang ṭangkai bawk ila a ṭha ngawt ang.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
2
HLO TÛR HMAN DAN
(Application of weedicide)
- Lalthanzuala, M.Sc(Ag) Agro
PG Dip Agmark.
Introduction
Hlo hian boruak, ni eng, tui leh chawte a lo chuh ve avangin
thlai tan a hnawk a, rannung leh hri ṭha lote a tihpun theih avangin a
hnawk bawk a, a rah leh a chiten thlai thar a tihbawlhhlawh avang leh a
inthlah pun chak avangin a hnawk. Thlai thar a tihlawk lova, a quality a
tichhe bawk. Hei vang hian hneh/fai taka thlawh a ṭul.
Kuta hlo thlawh hi thlaiin
a ngeih ber a, hlawhfa rate a san
avang leh indaih a har em
avangin
hlo
tûr
(herbicide/
weedicide) hman hi kan uar deuh
deuh a ngai; amaherawhchu, hlo
tûr chauh hmanga hlo thlawh chu
thlaiin a ngeih tawk lova,
chuvangin hman thiam a ṭul hle
thung. Thiam taka kan hman
theih nan i zir zel ang.
Hlo tûrah pawh hian hlo
hnahbial (dicot) thahna bik te, hlo
hnahtung (mono, cot) thahna bik
te, a engamah thliar lova, hlo
chitin that thei tur (non-selective)
te a awm a. Tin, hlo lan hma
emaw, a lo chawr hmaa kah chite
(pre emergence), hlo chawr hnua
kah chi (post emergence) te a
awm bawk. Zir a ngai.
1. Hman zat tur hriat a ṭul :
- Hlo tûr (commercial product)- a
a tur tak (active ingredient) awm
zat ( % ai).
- Hectare khata zauva tûr (ai)
hman atana recommend zat (kg
ai/Ha).
- Kah tur ram zau zawng (Ha).
I hlo tûr hman tur zat chu :
Q = RR x A x 100
C
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
3
Q - Hlo tûr mamawh zat
(kg/Ha)
RR - Hman tûr a recommend
dan rate (kg ai/Ha.)
A - Hlo tûra kah tur zau zawng
(Ha)
C - Hlo tûr chak lam ( ai %)
2.
A bur thun ngai zat
(Sprayer load) :
A hmasa berin hectare
khata
zau
kah
nana
tûr
chawhpawlhsa litre tam lam
sprayer hmangin chhut chhuah
phawt a ṭul a. Heta ṭang hian i bur
chu vawi engzat nge thun khah a
ngaih dawn i hre thei ang.
Thunkhah ngai zat = Kah
tur zat (litre/Ha) A kahna bur
dawn zat (litre) (capacity)
3.
Hlo kahna bur khat atana
hlo tûr mamawh zat :
Bur khata hlo tûr = Hectare khata
hlo tûr mamawh zat (ml/gm)
pawlh tur zat Hectare 1 a bur kah
ngai zat
4.
Tûr
mamawh
zat
tur
chhutchhuahsa chu dik takin teh
chhuak ang che.
5.
Tui
pawlh
tur
zat
chhutchhuahsa
𝟏
𝟒
bucket-ah dah
rawh.
6.
Bucket-a
tui
dahsaah
chuan tûr pawlh tur chu pawlh
ang che. Tûr dah hmasa suh. Bur
kha a eichhe thei. Tûr chu
powder a nih chuan hlo kahna
bura dah hmain tui tlemte nen
chawk
tui
hmasa
rawh.
Chutilochu tui chungah a lang
mai ang.
7.
Tûr leh tui chawhpawlh
nan hmawlh (mau/thing) chauh
hmang rawh.
8.
Tûr leh tui chawhpawlhsa
chu a kahna burah chhung rawh.
9.
Tui pawlh tur la awm
𝟑
𝟒
chu burah chhung leh rawh
10.
Tûr leh tui chu uluk takin
chawhpawlh leh rawh.
Tûra hlo kah hi Loneitute
tan thil har leh buaithlak tak a ni
a. Kah nat lohvin a sawt thei si
lova, kah nasat deuh lahin thlaiin
a haw thei bawk si. Hlo tûr a nih
tur ang taka hlawka hmang turin
loneituin a kah dan chiang taka a
thiam a ngai. Hlawhtling taka hlo
tûr kap turin :
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
4
1.
Khaw awmdan thlir hmasa
rawh :
Hlo ṭiah hnua kah chi hlo
tûrte chu khaw ṭhat niin kap la,
hlo ṭiah hmaa kah chi pawh
ruahsur mai hlauhawm loh nia
kah tur a ni. Chutilochu ruahin a
tûrte a tleuh fai mai ang. Hlo tûr
kah laiin thli tleh dan pawh hriat
thiam a ṭul, hlo tûrte chuan thlai
dang a tihchhiat loh nan anmahni
lamah thliin a beng tur a ni lo.
Chutiang pumpelh turin thli thawt
laiin hlo tûrin kap suh.
2.
I thlai hmun leh a vel hre
chiang rawh:
I tûr kahin a bul vela thlai
dang a tichhe tur a ni lo.
3.
Hlo tûr laka fihlim turin i
taksa ven a ngai a, i taksa
venghim
turin
thawmhnaw,
tarmit, kutkawr leh thildang inbel
rawh.
4.
Tûrin a bawh loh nan che i
hma siahah kap suh. Thlai dang i
tûr kah haw ve thei a tihchhiat
loh nan thli thawt loh laiin kap
ang che. I kahna hmawr (nozzle)
san lam a ngai rengah lek ang
che. 1 ft. vela sang a tawk. I kal
chak lam leh i kahna bur pres-
sure (i pump dan) pawh ngai reng
rawh se. Mei zu bawk suh ang
che.
5.
I kah zawhah i bur chu fai
takin sahbawn leh tuiin tleuh fai
ang che.
6.
I kah zawh hnuah fai takin
inbual la, i thawmhnawte pawh
su fai vek ang che.
Mizoramah hian hlo tûr
2,4-D, Glyphosate leh Butachlor-
te kan la chhuak a. A dang pawh
a tam. Amaherawhchu, hengte hi
i han hrechiang deuh teh ang.
Heng kah dan tur chhutchhuah sa
hi a tlangpuiin a chunga kan sawi
anga chhut sa a ni.
1) 2,4-D 2) Glyphosate
3) Butachlor
Sl.
No
Hlo kahna bur
Hlo tûr telh tur zat
(ml emaw gm in)
1.
18 litres dawng
2,4-D
Glyphosate
Butachlor
90 grams
145 ml.
180 ml.
2.
10 litres dawng
50 grams
80 ml.
100 ml.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
5
Tehna leh bukna ṭha nei lo tan thirfiante (teaspoon) khat hi 5 gram
emaw 5 ml-ah emaw a pawm theih mai ang.
An chanchin tlangpui :
1) 2 4-1) :
1) Hlo/Hnimhnah bial kah nana hman a ni.
2) Tuia thil ṭo, tuidawl leh patek thah nan a ṭha.
(2,4-D 1 Kg
3) Thlai hnah bial leh hlai, maian, anṭam leh
leh tui tin 12
thildangin an haw ve.
pawlh a tawk)
4) Thlai hnah tung, buh leh vaimimte pawhin tak lutuka
kahin an haw thei
5) Hnim ṭiah hnu, a la no laia kah tur.
2) GLYPHOSATE:
(Litre 1 tui
1) Hlo/Hnim mai ni lovin thil tak leh thlai chitin tan Tel
ṭin7 pawlh
a hlaühawm, di hlo chauh a ni lo.
a tawk)
2) Hnim ṭiah hlim emaw a chawrno laia kah tur.
3) Buh hmuna kan hman dawn chuan buh tuh emaw,
phun hma emaw ngeia hman tur.
4) Khaw ṭhat laia kah tur.
3) BUTACHLOR:
1) Hnim hnah tung leh bial kahna a ni.
2) Buh phun/tuh hnu vel, hnim la chawr hma sia hman tur.
3) Kah laiin lei a hnawng tur a ni a, mahse, tui a tling tur a ni lo.
4) Kahna hnuah tui kan khung duh a nih pawhin darkar 24 tal rial phawt tur
a ni.
5) Thingtlang lova hman tur a nih chuan khaw ṭhat laia kah tur a ni.
6) Leilet a ni emaw, thingtlang lo a ni emaw hnim chawr hma ngeia hman
tur. Hnim chawr hnuah a thawk nep hle.
Sl.
No
Hlo kahna bur
Hlo tûr telh tur zat
(ml emaw gm in)
1.
9 litres dawng
2,4-D
Glyphosate
Butachlor
45 grams
70 ml.
90 ml.
2.
5 litres dawng
25 grams
40 ml.
50 ml.
3.
1 litres dawng
5 gram
8 ml.
10 ml.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
6
FU EICHHETU RANNUNG LEH FU NATNA
LEH A ENKAWL DAN
- C. Lalnithanga
Asst. Plant Protection Officer,
Directorate of Agriculture (CH)
Mizoram, Aizawl
A. FU EICHHETU RANNUNG :-
1. Tlumpi : Tlumpi hian fu phum tawh a ei chhe ṭhin. Tlumpi laka ven
nan Fu chi chu rannung thahna hlo chi khat Chlorpyriphos 20EC,@ 3ml
leh tui litre 1 chawhpawlhah fu chi chu phum dawn niin darkar chanve (30
minutes) chiah a, dah hul a, fu chi chu phum tur a ni.
Fu hmunah sawntlung a
awm chuan laih chhiat tur a ni.
Sawntlung hi tlumpi bu a ni.
Rannung thahna hlo-a chiah
tawh fu chi phum (lin) lai hian
saranga kut tuam tur a ni a, kuhva
ei loh tur a ni a, sahdah hmuam loh
tur a ni a, mei zuk loh tur. Phum
zawhah fai taka sahbawn leh tuia
kut sil a, tlaiah inbualfai tur a ni.
2. Fu khertu pangang :
Fu hi a zung, a bul, a chang
leh a zik hi pangang chi hrang
hrangin a kher ṭhin, a kherna lai a
zirin hming hrang hrang an vuah a
ni.
Heng pangang hi a pui
(adult)
chu
lungphur
thlahtu
(moths) a ni a. A pui chu fu hnahah
a tui a, pangang a lo keu a, chu
chuan fu chu a zung, a chang leh a
zikah a kher a, a hnahah a
buhchium a, a pui a lo piang leh
ṭhin a ni. February - October
chhung hian fu khertu pangang chi
hrang hrang hi a awm deuh ber.
Fu khertu pangang suat nan
chuan rannung thahna hlo -
Carbofuran 3G (Granules) emaw
Phorate 10G (Granules) emaw hi
hman tur a ni. Hetiang rannung
thahna hlo hi chu anṭam chi anga
mum hri hre a ni a, tui nen pawlh a
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
7
ngai ve lo a, tui nen pawlh miah
loh tur a ni. Saranga kut tuam
chungin sawh khat lek lek kha fu
zik-ah te, a kau (a hnah invuahna
lai) ah te thlak tur a ni a, fu bul (a
zung kaihna) laiah thlak bawk tur a
ni. Rannung thahna hlo thlak zawh
hian fai taka kut sil tur a ni. Heng
bakah hian lungphur thlahtu tui
tichhe thei rannung tha (Biopes-
ticides)
Trichogramma
japoni-
cum chu fu hmunah chhuah tur a ni
a, Trichocard 3 hi 2.5 (1Ha)
hmunah a tawk a ni.
3. Fu tui dawtu : Fu tui dawttu
rannung hi chi nga (5) a awm a,
hengte hi a ni.
(1) Thlangdar lu zum buang
(Pyrilla perpusilla)
(2) Thlangdar dum (Blissus
gibbus F, Macropes excava-
tus)
(2) Khuavang chhinchhiah ang
rannung bet chi (Scale insects)
(3) Thlai hrik (Aphids) (6) Mealy
bugs
(5) Maimawmte (mites)
(7) Ramkelchal (Wooly Aphids)
Thlangdar lu zum buang hian
March - November chhungin a
note (nymph) leh a pui (adults)
hian fu hnah hnuai lama fu tui an
dawt a, a hnahin a chhiat phah
ṭhin. A chang chuan hetianga fu tui
an dawtna lai a hnahah chuan
hmuar dum (meihawl dip) ang tak
a lo ṭo ṭhin a ni.
Thlangdar dum note (nymphs)
leh a pui (adults) hian fu a zikno
hlawm a mi leh a hnah kuangin fu
chang an tuamna lai a (leaf sheath)
mi hi fu tui an dawt ṭhin a ni.
Maimawmte (mites) hi Ar hrik
tiat lek lek, ke 8 nei an ni a, fu
hnah hnuai lamah ril an zam a,
chumi phena awm chung chuan fu
tui an dawt a, a fu hnah a seh vek
thei a ni.
Fu tui an dawt vang hian fu a
lo dang (pale) a, a ṭhang ṭha thei
lova, kurtai a hlawk loh phah a ni.
Khuavang chhinchhiah ang
tak, rannung bial, dum buang deuh
hi fu changah a bet ṭeuh ṭhin. A
tam tak tak phei chuan fu hnahin a
tuam hnan lai, fu changah hian a
bet khat tlat thei a ni. An che sawn
thei lova, fu tui hnang an dawt ngat
ngat a, fu tui a tlem phah a, kurtai
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
8
a hlawk loh phah a ni. A nu chu a
bial a ni a, a pa erawh chu a sawl
thung a ni. An puitlin hnuah a pa
chuan thla a siam a, a thlawk bo
ṭhin. A nu pakhat hian tui 400 a
damchhungin a tui thei a ni. A pa
chu ni 18-25 chhungin a tui keu
hnuah a puitling thei a, a nu chu ni
39-46 chhungin a puitling thei.
Thlai hrik (Aphids) hian fu
zikno leh a hnahno a mi futui an
dawt ṭhin a ni.
Fu tui dawttu ho suat nan fu
khertu pangang suat nana hman
ṭhin Carbofuran 3G, Phorate 10G
te a ṭangkai tho. Heng bakah hian
rannung thahna hlo, tui nena pawlh
hnua kah chi, Phosphamidon
emaw Dimethoate emaw kha 2ml
leh tui litre khat chawhpawlha kah
tur a ni.
4. Fu zung eitu Vual : Vual
thlahtu chu Sephung buang a ni.
Kum khat chhungin vual hi vawi
khat chauh a piang a. Thlasik
chhung zawnga lei hnuaia biru
Sephung buang chu ṭo ruah haw
ṭan tirh, April - May-ah a lo vak
chhuak a, a nu leh pa an inpawl
hnuah a nu chuan a tui chu fu
hmun, fu zung hnaihah a phum ta
a, June - July-ah a tui chu a lo keu
a, vual a lo keu ta ṭeuh mai a,
chung vual chuan fu zung sin chu
an ei ta ṭhin a ni. July - September
chhung hian vual an tam duh hle.
September - October-ah leiah
bawk vual chu a buhchiumah a
chang a, tichuan November-ah
Sephung buang a lo chhuak leh ta
ṭhin a ni.
Vual hian fu zung leh a
kung lei chhunga inphum chin an
ei chhia, hei vang hian fu hi a ro a,
a thi zui ṭhin. Vual thah nan hian
Carbofuran 3G leh Phorate 10G hi
a eng emaw zawk zawk hi sawk
khat lek lek kha fu zung hnaih
leiah phul tur a ni. Fu ro leh thi a
awm chuan a bul lei chu lai ila, fu
zung awmna vela vual awm chu
thah vek tur a ni.
A theih chuan zanah fu
hmunah Petromax emaw Lalṭin
(Khawnvar)
emaw
chhi
ila,
thing/mau banah a hnuaiah khai
ila, chawhtawlh hung ila, tah
chuan a khat lo deuhin tui dah ila,
sahbon
nuai
phuan
ila,
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
9
khawnvartui tlem telh bawk ila.
Eng lawma rannung chi hrang
hrang thlawk vel chu a tawpah
chawhtawlh tuiah chuan an lo tla
ang a, chung rannung chau tawh
chu vuakhlum tawh mai tur a ni.
5. Sazu leh Bui: Sazu leh Bui
hian fu an ei duh hle. Sazu chuan a
chang leh a chang inkar hi an kher
a, fu tui a tlem phah a, chutiang fu
chu her pawhin a tui chu chhuan
dik a har an ti. Bui chuan fu zung
leh fu bul lei chhunga inphum chin
hi a ei ber. Bui tlemte pawh hi suat
vat loh chuan fu ṭin khat hmun a
zau chu ni rei vaklo chhungin an
rauh thei a ni. Hei vang hian Sazu
leh Bui hian fu an ei leh ei loh
thlithlai reng tur a ni.
A ṭul dan a zirin Sazu tûr
chi hrang hrang a awm a, hman tur
a ni.
Sazu suat nan : (1) Zinc
phosphide (Commando) : 10gm
leh buhfai pava 2 (500gm) tela
nuai mawm tawh nen chawhpawlh
a, antui hawp fiana suak 2 zel
lehkhaa fun a, chah tur a ni.
Sazu tûr chah nan hian
phulrua/raw nal chang kar tan bun
hman a ṭha. Fu hmunah a
chuklakin hun thluah tur a ni. Ţin
khat hmunah hmun 30 velah hung
ila a ṭha.
(2) Bromodialone concentrate :
(Roban/Ratol) leh buhfai pava khat
(250gm) tela nuai mawm hnuah tûr
nen chawhpawlh tur a ni. A hmaa
mi ang bawka fun khatah antui
hawp fian hnih dah a, chah tur a ni.
Sazu kua, sazuin a luahlai a awm
chuan, a kua pakhatah fun khat zel
chah tur a ni.
(3) Bromodialone Cake (0.005%)
: A tlang, hman nghal theih tura
siamsa a, hmun ruk (6)-a phel
theih turin a inrin sa vek a ni. A
hmaa mi angin tlang ruk (6)-ah
phel a, lehkhaa fun a, a kua leh raw
chang chhungah chah mai tur a ni.
Bui hi fu leh thlai dang
zung ei chi a ni a, leiah pawnlang
takin kua a hreuh a. A kua laiha
man theih a ni a, tui awm tam naah
chuan an birh a, an man bawk ṭhin.
Bui thah nan chuan a kaw urna
Celphos (Aluminium phosphide)
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
10
hman tur a ni. Bui kua pakhatah
Celphos fun khat rang taka a kua
zen a, bun vat tur a ni a, rang takin
bui kua chu leia hnawh leh nghal
tur a ni.
6. Sakuh leh Sanghal :
Wildlife Protection Act dan ang
chuan Sakuh leh Sanghal hi
thah/awh/kah phal loh a ni. Fu an
ei a nih chuan hnawhkian dan
ngaihtuah tur a ni a, an hlauhte
pawh siam a, fu hmunah dah tur a
ni.
B FU NATNA:- Fu hian natna
chi hrang hrang a vei ṭhin a, a lar
zual leh hlauhawm deuh chu
hengte hi a ni:
(1) Fu lairil sen (Red rot) : Fu chi
tur chu a lai takah zai phel a, a
dung zawnga a sen chiai chuan
natna hlauhawm tak (Red rot) a vei
tihna a ni a, a chi atan hman loh tur
a ni.
(2) Fu lairil kua leh sen deuh
(wilt) : Fu chi tur chu han zai phel
la, a dung zawng leh a vang
zawng, a bik takin a chang vela a
sen a, a lairil a dung zawnga a
kuak (khuar) chuan a chi atan
hman loh tur a ni.
(3) Fupar dum (smut) : Fu par
hrisel chu a var a ni a, a natna vei a
nih chuan a par chu a dum vek ṭhin
a ni. A par dum a awm chuan dim
taka sah chhum a, halral vek tur a
ni. Fu par dum avang hian fu tui a
tlem a, kurtai a hlawk thei lo a ni.
Heng a chunga kan sawi
natnate hi fuin a vei a nih chuan
tihdam ngaihna a awm lo a ni.
Chuvang chuan natna vei sa, a chi
atana phum loh hi inven dan ṭha
ber chu a ni.
FU CHIN HI EIZAWNNA TLAK A NI
1. Fu huan zau lam
= Ţin 1 hmun (1 acre)
2. Fu chi
= Fu pawl (Fu ṭial hi a awm na a, a thar
hlawk lo a, an duh tawh meuh lo)
3. Fu bul inhlat lam
= 4 – 5 ft.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
11
4. Ţin khata fu chi ngai zat = 1,7000 – 2,000 (A bi zing hi fu a indelh
thuah a, a tlu har lo)
5. Fu chi lak dan
= A ler lam, mit 2 pu, Fu tlawn khatah hian
* Fu chi atan a bul lam
a ler lamah fu chi 2/3 a lak theih.
leh a lai lam a
ṭha lo
6. Fu chi phum dan
= Bi khatah pakhat phum a, thuk vak loa
phum a, leia vur vek tur a ni.
7. Fu tlawn sei ṭha 10 – 15 herin a tui tin 1 a haw thei.
8. Fu tui, tel ṭin 1 (15 litres dawng)- a kurtai haw thei zat =
(1) Fur-ah = 2 kgs.
(2) Ţhal-ah = 4 kgs.
(3) Average = 3 kgs.
9. Chhuan khata
= tin 10
fu tui awm zat
10. Chhuan khata kurtai haw thei zat
(1) Fur-ah = 20 – 25 kgs.
(Average
= 22.5 kgs)
(2) Ţhal-ah = 30 - 35 kgs.
(Average
= 32.5 kgs)
11. Kum khatah ṭin 1 hmunah chhuan 100 her thei ila
= 100 x 27.5 kg = 275 kgs.
@ Rs. 40/- = Rs. 1,10,000/-
12. Kurtai kg khat Rs. 40/- zelin hralh thei ta ila, kum khat chhunga pawisa
lakluh chu –
= Rs. 275 x Rs. 40/-
= Rs. 1,10,000/-
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
12
13. Kum 5 chhunga sum lakluh hisap
= 1,10,000 x 5
= Rs. 5,50,000/-
(Cheng nuai nga leh sing nga)
FU ENKAWL NANA INSENSO TURTE
(i)
A hmun vahna
(ii)
A khur laihna
(iii)
A chi lakna leh a chi man
(iv)
Hnim tûr man leh a kahna tha emaw, natna damdawi man
(v)
Rannung thahna hlo leh thlai
(vi)
Hlo thlawhna
(vii) Her dawna fu sahna
(viii) Fu her khawl man, Bawng khawl emaw Diesel engine
(ix)
Fu tui chhuanna thleng 2 tal
(x)
Kum thum hnuah fertilizer – Urea, DAP, MOP.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
13
F
UR
T
HLAI
A
IA
T
HLASIK
T
HLAI
C
HIN
M
ANHLANA
K
AWNG
H
RANG
H
RANGTE
- R. Lalrinawma,
Agriculture Extension Officer,
i/c Plant Quarantine Station, Zokhawthar
Mizoram hian sik leh sa hun bi pathum kan nei nachungin; Zoram
fachuam Loneitu ten kan hriat thiam theih zawkna turin, Fur leh Ţhalah te
kan ṭhen rih phawt mai ang a, kan ram leilung pawh tlangram leh phaiah te
ṭhenin kan thupui hi han luhchilh teh ang.
1. SIL LEH SA THU-AH :
―Ram lumah mihring an
thatchhia‖ tih chu phat rual a ni lo.
Khua a lo lum a, mihring min
tinguai a, hnathawh chakna kan nei
lova, kan thawh chhunah pawh kan
chau hma bik ṭhin. Chutiang bawkin
Fur lai hi boruak lum hun lai a ni a,
thatchhiat a zual duh deuh bik. Tin,
Fur laiin zing ni chhuak a ṭan ṭhat
loh chuan feh hrehawmna belhchhah
turin those, vangvat leh rannung
dangte huangtau hun lai a nih
avangin hnathawh a hrehawm bik
ṭhin a ni.
2. LEILUNG
SAWNGBAWL
KAWNGAH :
Fur lai chuan leilung a hnawngin a
ban a, khawih a hrehawm bakah,
Terrace siam fel tawh sa tuihawkin a
hawrh chhiat vek chang a tam mai.
Chuvangin sum sen tawh sa a
thlawna a luan ral chang a awm
bawk ṭhin. Phaizawlah phei chuan
Fur laiin Buh tih loh thlai chi dang
chu a chin theih loh tlangpui. Ţhal
lai chuan leilung a tuihul a, khawih
a nuam bik ṭhin a; hna thawh tur
suangtuah mek laia, ni chhuak a lo
ṭang at mai hi chuan min tithatho
ṭhin a ni.
3. THLAI
TUI
MAMAWH
THU-AH : Thlai chi hrang hrangte
hian tui mamawh tawh bithliah an
nei ṭheuh nachungin, a tlangpui
thuah khawcheng leh ruahbawhawk
sur ṭhin hi thlaiin an ngeih lo
tlangpui a, tlem tea a khawt tawka
sur seng seng hi thlaiin an ngeih
zawk. Khua a lo chen a, hun rei tak
boruak lum leh hnawng a lo awm
hian natna hrik tam tak a lo insiam
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
14
a, thlai ṭhenkhat chu a tilawngin,
thlai ten an chhiatpui ṭhin a ni. Ţhal
lai erawh chuan thlai mamawh tawk
chauhin tui a pek theih a, thlaiin an
ngeih bik a ni.
4. RANNUNG LEH NATNA
HRIK : Sawi tawh angin fur lai
hian boruak a lumin a hnawng a,
chu chu rannung leh natna hrik
inthlahpun nana thil remchang a ni
a, thlawhhmaah an huangtau hun lai
a ni. Leia rannung leh natna hrik
nung ho pawh fur khaw hnawng leh
lumah hian an inthlahpung chak a,
boruak lumah chuan an ṭhangduang
a, pawi an khawih thei hma
tlangpui.
5. THLAI HRALHNA KAWNG-
AH
: Fur laia thlai, ruah nan hlim te,
a huha kan seng te, a huh bawka kan
tel/pack hian, boruak lum leh
hnawngin an chiah a, reiloteah a
ṭawih duak zel mai a, hmun hla
deuha phurh kual dawn phei chuan
harsatna a awm ṭhin a ni. Ţhal lai
erawh chuan, boruak a rovin a vawt
a, a tiṭawih ṭhintu Fungus-te an che
chak lova, rei zawk a dah ṭhat theih
a, hla tak takah chhe lovin, a to
zawkna hmunah te a phurh kual
theih ṭhin.
6. THLAI MAN A TO HUN LAI
A NI : Mizoramah chuan Fur lai
May-August thla chhung hi thlai
hnah
leh
rah
hrangah
kan
hnianghnar hun lai a ni a, a hralhna
rate pawh a hniam tlangpui ṭhin.
Ţhalah erawh chuan ringthar thlai a
lo rem tawh a, tin, a nawlpuiin chet
kan lak loh hun lai a nih hlawm
avangin, tui lak nena ṭangkawp thei
tan chuan man man taka hralh tur,
Ţhal thlai hlawk takin a thar theih a
ni.
7. HLO THLAWH : Zoram
loneitutena harsatna kan tawh lian
tak leh tha la hek ber chu hlo thlawh
hi a ni. Furah chuan ruahtui a tam a,
leilung a hnawng a, hlo chi hrang
hrang an ṭiakin an ṭhangduang a, a
hun taka thlawh loh phei chuan thlai
an dip chhiain hlohna nasa tak a
thlen ṭhin. Ţhal chuan hlo ṭiak a
tlem a, a ṭiak chhun pawh an
ṭhangduang lova, hna a tlem a, mi
pakhatin hmun zau deuh pawh hneh
takin a enkawl theih ṭhin.
8. LEIŢHA LEH THLAI DAM-
DAWI HMAN THU-AH : Fur
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
15
laiin rannung chi hrang hrang leh
natna hrik an huangtau a, ruahsur
hnuaiah thlai venhimna dawdawite
kan hman tho tho a ṭul ṭhin. Kan
hmang
zo
chiah
tihah
ruah
bawhawkin a nuai zui leh a, a thawh
tur ang a thawh hmain a tlengfai leh
mai ṭhin a; Loneitu tan hlohna a
thlen phah ṭhin a ni. Tin, leiṭha kan
hmante pawh tuihawkin a tleuh
bakah tam tak chu lei chhungrilah a
put ral ṭhin. Furah hlo a ṭhangduang
a, kan leiṭha hmante an lo ei a,
thlaiin a ṭhatpui tur tawk an ei ve
hman
ṭhin lo. Ţhalah chuan
damdawi hman ten an tawh tur ang
an thawk hmkan ṭhin a. Leiṭha kan
hmante pawh an luangral lo tih theih
tluk a ni.
9. THLAIIN CHAKNA A PAI
THU-AH : Mi thil chik mi chuan
Fur an ai chuan ṭhal an a hang tui
zawk an ti ṭhin a, hei hi a chhan chu
furah chuan thlaiin tui a pai tam a, a
chhunga chakna leh tui proportion a
inthlau a, a hanna a nep kan ti ṭhin a
ni.
10. RAM
LEILUNG
HMAN
ŢANGKAI ZAWK NAN : Fur -
thlai chauh chinga ṭhala kan ram
neihte kan dah awl leh mai mai ṭhin
hian nasa takin kan chhungkuaah
nghawng ṭha lo a nei thei. Fur thlai a
tawp rualin kan chhungkaw sum
hnar a chat lak a, ṭhal chhung
zawngin kan awm awl mai mai a,
awm mai mai chuan engmah a
thawhchhuah
theih
si
loh
a,
thawhchhuah a awm loh chuan
chhungkua a ṭhang thei lo tih chu a
chiang reng a ni.
Heng kan sawi bakah hian
Fur thlai chin aia Ţhal thlai chin
manhlana kawng dang pawh a la
awm thei awm e. Kei zawng furpui
hnuaia khawdurina a tur chunga
those leh vangvatte nena han
inbenberek hi hrehawm ka ti hran lo
nain; ṭhal khaw eng no ngial mai
hnuaia boruak thiang kak mai leh
zing daifim dawnga thlai chawrno
hnap mai hmuh hlan nghakhlel hian
ka helhhawlh ṭhin a. He hun
thawveng leh hlawk zawka thar
theihna hun ṭha hi dah awm mai mai
lovin, ṭhal thlai chin i uar deuh deuh
ang u.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
16
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
KAN HUAN THIAI CHINTE HI KAN HRIAT
CHIAN A TUL VE TAWH EM ?
- Samuel Lalliansanga,
Agril. Extension Officer.
Khawvel thiamna a lo sang chho zel a, tun hmaa TV leh Computer,
mi lian ho chauhvin an neih theih emaw kan tih pawh tunah chuan in tinah
hmuh tur a awm deuh ta vek mai. Kan khawsak dan a lo danglam chho zel
a, kan thil ei leh kan huanthlai chin thlengin thiamna (Technology) hrang
hrangin min deng chhuak vel mek zel bawk. Chutih lai chuan Agriculture
Technology lamah han en ve thung ta ila, tun hmaa kan hriat ngai loh thil
hmuhchhuah hrang hrang a lo awm chho a. Mizorama kan la chin ve ngai
miah loh (Oil Palm, Rubber, Anthurium, Stevia, Hybrid var., Hybrid Rice
etc.) ten kan ram an rawn thleng ve ta zel bawk a, tun hmaa zopa tih dan
ṭhin anga buh ching ringawt lo deuhvin tunah chuan eng nge hlawk ang?,
eng nge ka huan tan ṭha ang? tih thlengin kan ngaihtuah thiam chho ve zel
bawk a, state naupangte mah ni ila hma kan sawn chak hle a ni.
Hetia Technology hrang
hrang kan hman chhoh rnek lai
hian kan thil chinte (Thlai/thei/
pangpar etc.) kan zir chian a, kan
hriatchian a hun ve tawh hle bawk
a ni. Green House Technology-te
pawh kan uar chho ṭan a,
amaherawhchu, eng thlai nge kan
chin dawn tih kan hriat chian loh
chuan awmzia a nei thei dawn
chuang lo a ni. Mizoramah hian
tunhma aṭanga tun thlenga kan
chin uar em em heng sawhthing
angte hi a chin dan (Technology)
chu tumah zawh ngai lovin kan hre
deuh vek ang. Amaherawhchu,
natna/rannungin a lo tichhe ta a, a
eng rannung vang nge/eng natna
vang nge tihte hi loneitu kan nih
pawn kan hriatchian a hun ve tho
tawh
a
ni.
Rannung,
thlai
eichhietute, natna thlai tichhetute
hian puan hun bik leh
thlai ei
chhiat hun bik an nei vek a, heng
hunah te hian kan thlaite kan ven
ṭhat a, kan enkawl ṭhin a ngai a ni.
Tun hma chuan mautam
hun lai hi thlai engmah ṭhat theih
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
17
loh hun tia sawi an tam a, rannung/
natna a puang a, engpawh ching
ila, a ṭha ngai lo ti hiala sawi an
tam mai. Mautam kum a liam ta a,
kan thlai natna/rannung thlai tichhe
ṭhinte an la awm reng tho si a, kan
zirchian a, kan hriatchian ve zel a,
tuna loneitute ṭhenkhatin buaina an
neihna thlai ṭhenkhat han tarlang
ila.
Sapthei : Sapthei hi kum reife
tawh aṭanga Mizorama kan lo chin
tawh a ni a, amaherawhchu, tun
kum 6 kalta vel aṭang mai khan a
huana siam (large scale culti-
vation) kan tilar chho ta a. He thei
hi Brazil aṭanga khawvel puma
chin darh a ni a, ram vawt deuh leh
hmun zo deuh tuifinriat level
(MSL) aṭanga tlangsang deuha
chin chi a ni. India ramah phei
chuan hmun zo deuh heng Nilgiri
Hill,
Wyand,
Kodaikanal,
Shevroys, Coorg and Malabar,
Himachal
Pradesh,
Manipur,
Nagaland, Sikkim leh Mizoram te
hi an china hmunte chu an ni mai
awm e. Mizoin sapthei kan han tih
bik (Passiflora edulis fedulis) hi
kan chin tam berte chu an ni a,
sapthei eng kan tih hi (Passiflora
edulis f.flavicarpa) hi a rah chu a
lian zawk a, amaherawhchu, kan
ching uar lem lo zawk. Sapthei
hmun tur kan vat a, a zamna
sawrkar ṭangin kan dawng a, banril
kan phun leh a, ṭhenkhat chuan
kum 2-3 thleng ṭha takin kan ching
a, amaherawhchu, hmun tam takah
sapthei kung vuai leh thi report a
tam ta mai. India ramah a ching an
tlem avangin Research lam a tlem
hle a, report mumal hmuh tur a
awm mang meuh lo. Amaherawh-
chu, mizoram tan chuan kan thlai
pawimawh ber a nih miau avangin
kan zirchian viau a ṭul tawh a ni. A
natna tlanglawn deuhte han tarlang
ve ta ila.
Natna hrik hrang hrang te :
1. Fungal natna te:
(a) FusariumWilt : He natna hi
khawvela sapthei ching ram hrang
hranga an buaina lian a ni. A hrik
hi leiah hun rei tak a awm thei a,
Sapthei kung a lo thih hnuah pawh
leiah hun rei tak an awm theih
avangin control har tak leh khrih
tak a ni. Fusarium hi chi hrang
hrang a awm a, heng hrik ho hi
thlai tam tak tichhetu an ni bawk.
Thei kan chin ṭhin aṭanga kan thlai
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
18
chin (vegetable) thlengin he hrik
hian an bei a, leia awm an nih
avangin a zung aṭangin an bei a,
thlai chaw kalna ber (xylem) tibuai
a, a kung an ti vuai a, an thi ta mai
ṭhin a ni. Kan thei chin tam takte
leh vegetable kan chin tam takte an
bawm thei. Kan sawi tak ang khan
heng Fusarium-te hi chi hrang
hrang an awm a, Florida (USA) ah
te, Mauritius leh Zimbabwe-ah te
chuan Fusarium solani hi sapthei
suattua report a ni a, Hawaii-ah
erawh chuan a dang deuh chi
Fusarium xysporum f.sp.Passi-
florae report a ni thung.
Mizoram ah :
Sapthei huan 4 vel aṭangin
sapthei na (diseased) sample kan
en ve a, chungah chuan Fusararium
hril hi hmuh vek an ni hlawm.
Amaherawhchu, location 1 chauh
aṭanga lak a nih avangin eng
Fusarium species hi nge kan
sapthei huan eichhetu ber tih
zirchianna a la awm chiah lo a,
survey neiha zirchian ran a ṭha hle
mai.
(b)
Phytopthora spp :
He natna hrik pawh hi
hlauhawm
tak
a
ni
bawk.
Phytopthora ho hi heng Alu
(Potato) ṭam hri kan tih thlen theitu
hi an ni a, amaherawhchu, Alu
beitu leh sapthei tichhetu hi an
species a dang thung. He natna hi
hmuhchhuah a nih chuan control
theih a ni thung. Sapthei hrik bik
chite chu Phyrtophthora nicoa-
tianae leh parasitica Phytopthora
nicotianae var an ni tlangpui.
Khawvel hmun hrang hrangah
pawh report a awm nual tawh
bawk. Zimbabwe Sapthei huan tam
takah he natna hi report a awm a,
tin, Fusarium leh he hrik hian
sapthei a beih chuan rang takin
sapthei kung an ei thi mai ṭhin a ni.
Sapthei kung bul lampangahte an
bei a, a zung thlengin an bei a, an
ro ta mai ṭhin. A hnahah te leh a
rah te pawh an bei tho bawk a ni.
Mizoram ah :
Sapthei
disease
(na)
sample-ah a bikin a hnahah te
natna ang hi chu hmuh a ni a,
amaherawhchu, Phytopthora ho hi
awlsam taka culture (khawi mai
theih) an ni lova, Isolation (finfiah)
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
19
ti tur chuan Media hranpa a ngaih
avangin finfiahna chiah a la awm
lo. Eng ang Phytopthora species
ho hian nge kan sapthei hi bei a,
eng hunah te nge an puan tihte kan
zirchian a, Epidemiological study
mumal tak kan neih chuan a
control dan mumal tak a siam theih
ang.
(c)
Septoria leaf spot : He
natna
hrik
pawh
hi
natna
hlauhawm tak an ni tho mai. A
hnahah te leh a rah an bei ṭhin a,
hetia sapthei hnah an beih chuan a
hnahte a ti ro a, tin, a rah (a kawr)
ah sawrbawk an siam bawk ṭhin.
Septoria hrik ṭhenkhat hi Tomato
natna hlauhawm taka ngaih a ni a,
leiah an awm avangin a control
mai a harsa a, a buaithlak hle ṭhin.
Sikkim-ah report a awm tawh a,
WWW.sikkimAgrisnet.org
ah
pawh khan sapthei natna an neihte
leh a enkawl dan tlem a zawng chu
a hmuh theih tho bawk. Leia an
awm avang hian heng hrik hi kan
huanah an awm palh a nih chuan
sapthei ching reng lovin thlai dang
chin mai a ṭha, a chhan chu sapthei
kunga an awm chhung kha chu
chaw an hmu dawn a, chuvangin
leia inthlahpung chi an nih miau
avangin awlsam taka thah vek
theih an ni si lo a, a hrikin a beihna
hnah emaw kung emaw pawh paih
mai lova hal ral a ṭha ber.
(d)
Alternaria spp :
He natna pawh hi Sapthei ching ho
ramah chuan report deuh vek a ni.
Ramdangah chuan he natna hrik hi
Alternaria passiflora vanga awm a
ni a, amaherawhchu, India rama
report ṭhenkhatah chuan he natna
hi Alternarua macrospore leh
Alternaria alternate vanga report a
awm bawk. A hnah a bei a, a hnah
an puitlin hmain a titla chiam ṭhin
bawk. Tin, Sapthei zarte pawh a
bei thei tho bawk a, a zar la no
deuhte kha a eichhia a, a hnah a
tihtlak vak ṭhin avangin a rah a
tlem phah ṭhin.
(e)
Pythium
spp.
Leh
Rhizoctonia solani : Heng hrik
pahnih hian a kung bul lam leh a
zung an bei ṭhin. A kung bul an
eichhia a, a zung an bei a, an
tiṭawih a, sapthei kung a thi ta mai
ṭhin a ni. Pythium-ah pawh species
hrang hrang a awm a, India rama
report
awm
tawhah
chuan
Rhizoctonia solani hi he (collar
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
20
rot) sapthei kung bul eichhetua
report chu a ni bawk. Leia awm an
ni a, a kung bul lam aṭangin an bei
ber ṭhin.
2.
Bacteria natna :
(a) Ralstonia solanacearum :
He natna hrik hi natna
hlauhawm ve ang reng tak, control
har tak bawk a ni. Kan ramah
pawh
heng
kan
Tomato,
Bawkbawn, hmarcha tivuai a,
thattu ber hi a ni. He natna hrik
bakah hian heng xanthomonas
axonopodis
te,
Pseudomonas
syringae
pb.
Syringae
te
Agrobacterium
tumefaciens
te
pawh hi report a awm bawk. Heng
bacteria
natna
hoah
hian
Xanthomonas
axonopodis
leh
Pseudomonas
syringae
pv.
Passiflorae te hi hlauhawm zuala
sawi an ni. Sapthei hnah an bei a, a
rah thlengin an tibuai ṭhin. Kan
ramah pawh Ralstonia Solana-
cearum hi hmuh a ni tawh bawk.
3. Nematodes natna :
Nematodes-te hi changpat
ang deuh, te tak te leia awm an ni
deuh ber. Foliar nematode an tih
(thlai kung lama awm an awm ṭhin
bawk). Sapthei-te hi Nematodes
hian an tibuai nasa em em a, a
bikin kan han sawi tak Fusarium te
leh Ralstonia hrik angte khi
Nematode-in sapthei zunga kua a
han hreuh khan an tan thil
remchang tak a ni ta a, Nematode
awm tamna hmunah heng natna
bik hi a zual ta ṭhin a ni.
Nematodes
hoah
chuan
Meloidogyne incognita leh Meloy-
dogyne arenaria te, Roty-lenchulus
reniformis te, Heli-cotylenchus
SPP, TYIenchorhynchus spp te hi
report
lar
zualpuite
an
ni.
Mizoramah
hian
Nematodes
lampang report engmah a la awm
lo a, sapthei chauh lo pawh kan
thlai chin hrang hrangte eng
Nematodes ho hian nge bei ṭhin tih
thlenga kan zir chian ve a hun
tawh hle a ni. Heng Nematodes ho
hian sapthei zungah sawrbawk
(Root knot) an siam a, a zung ṭhan
dan an tibuai a, a kung thlengin a
tuar phah theih a ni.
4. Virus natnate :
Thlai
dang
ang
thoin
Sapthei-te hi virus natna chi hrang
hrang hian an bei ve tho a,
khawvel hmun hrang hrangah
pawh heng natnate hian sapthei
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
21
chingtute tan buaina tam tak a siam
a ni. Heng zingah hian Poty virus
an tih hi report a tamin sapthei tan
pawh a hautthlala awm ber. Poly
virus zingah hian Passion Fruit
woodiness
virus
(PWV)
leh
Cowpea aphid borne mosaic virus
(CABMV) te hi a hlauhawm zual
bika ngaih an ni. He natna
saptheiin a lo kai chuan a kung a
ṭhang thei tawh ngai lova, a hnah a
ṭial ruan a, a sawrbawk bawk a, rah
chhuah mumal lovin a kung a thi ta
mai ṭhin a ni. Heng natnate hi
Anṭam hrik kan tih ang chi
(Aphids) ten an thehdarh tlangpui
a, chuvangin he natna vendan
kawngah Epidemiological study
mumal tak kan neih a ngai tawh a
ni.
Engtin nge kan tih tak ang ?
Tunah chuan kan ramah
pawh sapthei huan Hectare zawng
chuan a sing dawn lai kan lo nei ta
a, a ṭhenin kan ching pung mek zel
bawk. Amaherawhchu, a manage-
ment mumal tak kan siam loh
chuan a tam hri kan han tih mai chi
ang hian kan sapthei hmun ṭha tak
tak hi a ei hlum zel mai dawn a ni.
Khaw
hrang
hrangah
sapthei
chingtu Loneitu mangang an awm
ṭan ta zeuh zeuh a, a rah lah
MIFCO-ah kan hralh theih mai thil
chin a awlsam tak mai a ni si a.
Amaherawhchu, a chin dan leh
enkawl dan mumal tak kan siam si
loh chuan sum tam tak kal ralna
leh tha tam tak sen thlawnna a ni
thei dawn a ni.
Sawi tawh ang khan he thei
hi India ramah hmun tlemteah
chauh a ṭhat duh avangin a bikin
North East-ah tih loh chuan a
hmun liana siam an awm mang
lova, tin, a natna chungchangah te,
a enkawl dan Technology hrang
hrangah te pawh Scientific Study
mumal taka neih a tlem em em
bawk si a. Hemi a nih avang hian
Department lam pawhin theihtawp
a chhuah a, hma a lak a ngai tawh
tak zet a ni. Mizoramah chuan
ICAR Kolasib Centre khuan kum
2004-2007 chhung khan thlem a
zawng an ti a, chu pawh Sapthei
eng leh Sapthei pangngai kolom
(grafting) chungchangah a ni.
Horticulture Scientist awm ṭhin
Kundan Kishore-a khan Indian
journal of Agriculture Science.
2009 (6) : 472-475-ah he an
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
22
research tih chungchang hi a
published a, experiment-ah hian
Sapthei
eng
hi
a
zunglam
(Rootstock)-ah
an
hmang
a,
Sapthei pangngai a kung (Scion)
atan an hmang thung a. An kolom
hun hi kum khat chhungin hun
hrang hrangah an ti a, kolom
hlawhtlin dan te, a rah a danglam
dan te an tilang a ni. A enga pawh
chu nise, Sapthei eng (Yellow
variety) te hi heng kan han sawi
tak
natna
hrang
hrang
leh
Nematodes thlenga natna ngam
bik/do thei bik an ni a, khawvel
hmun dangah pawh research an lo
ti nasa tawh a, India ramah pawh
Indian Institute of Horticulture
Research (IIHR), Hessaraghatta
lake post, Bangalore-ah research
an ti nasa a, sapthei variety hran
pawh an siam tawh bawk a ni.
Khawvel
hmun
hrang
hrangah he thei tui hi miin an duh
a, India ramah lah Northeast-ah
chauh a ṭha thei bawk si. Loneitu
tam takin an ching pung mek zel
bawk a, Quality planting materials
ṭha tak nena hma kan lak a, a natna
hrang hrangte leh a eichhe theitu
rannungte keimahni ngeiin kan
hriat chian hi a hun tawh hle a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
23
THLASIK VAIMIM TAM ZAWK
I THAR ANG U
- Lawmsanga
SDAO, Tlabung.
Agriculture lama hlawhtlinna pawimawh tak chu HUN HMAN DIK
hi a ni. Engpawh ruahman ila ṭan hun, chin hun, phun hun, seng hun a awm
vek a, a hun taka thil ti lova, kan tlai hret fo hi chuan kan beisei angin kan
hlawhtling pha lo fo ṭhin. Thil tih reng renga eng emaw rokhawlhna avanga
tlai hi chu ngaihthiamawm mahse, thlai chin tlai erawh chu pawi tak a ni
thung. Thufingin ‗Time is money‘ a tih hi a dik ngawt mai.
Kum khat chhunga June leh
October
thlate
hi
ngaih
pawimawhawm ka ti, hemi thla lo
thlen dawnte hian ka rilruah nasa
takin ka lo inbuatsaih ṭhin a,
loneitute hian hemi thla hi engtin
nge hun an hman ṭhin aw tih ka
rilruah a lo lut fo, duh ang thala
hmang lova liam mai turte hi
uiawm ka ti ṭhin. June thlaa thlai
phun hi chu thingtlangpa pawhin a
ṭhat bikzia a hai lo, tin, thlasik ṭan
tir October-a thlai chin pawh a ṭhat
zia hriain nasa takin a inruahman a
ngai.
Awle, kan thupuiah lut
tawh ila - Vaimim hi thar tam tur
chuan a chin hun dik leh enkawl
dan dik a ngai a. Fur Vaimim hi
chu ruahtui thuah a sawi lawk
theih ṭhin loh avangin a chinna
hmun thuah harsatna a awm thei a,
thlasikah erawh chuan chutiang
harsatna a awm ve lo, chuvangin a
hmun buatsaih leh thil dangte
pawh a hun takah ruah tih buai
lohvin a chin mai theih ṭhin. Tin,
thlasik vaimim hi khaw vawh deuh
laia chin a nih avangin thlai
eichhetu rannung leh natna lakah
an him tlangpui a, senso inang rau
rauah fur vaimim ai chuan thlasik
vaimim hi a thar tam zawk daih
bawk.
A nih, engvangin nge thlasik
Vaimim chu a thar tam zawk,
eng nge a chhan ?
1. Thlasik lai chuan Vaimim
kung kha tuiin a chiah reng lova,
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
24
leiṭha kan pekte pawh luangral
lovin a eiral a, tin, a vui hmain a
kung a hnawng ve lo bawk.
Thlasik Vaimim chuan nisa (nieng)
a dawng ṭha em em a, nikhatah
darkar 7-9 te a dawng a, hei hi
thlaiin a ngeih phah em em a ni.
2. Thlasik lai chuan zan boruak
vawt hi Vaimimin a ngeih em em
bawk a. Tin, Vaimim hnahte hi an
len ṭhat avangin a chaw siam
chhungte a lo rei a, hei hian a thar
a lo tam phah ṭhin.
3. Kan sawi tawh angin thlasik
boruak hi Vaimim tan a ṭha a,
leiṭha kan pekte pawh riral mai mai
lovin a dawng ṭhain a hmang
ṭangkai em em. Leiṭhate hi thlai
chaw an ni a, thlaiin chaw a ei ṭhat
chuan a tih tur chu ṭhan uak uak a,
a tawpa rah ṭeuh a ni mai.
4. Fur lai chuan boruak vawt leh
boruak hnawng (boruak ro) hi
heng thlai eichheitu rannungte leh
natnate hian an duh lova, thlai a
him phah.
5. Fur laia ruah avang leh
rannungte laka harsatna awm,
thlasik laiin a awm em em loh
avangin Vaimim bi awl pawh a
tlem ta bik a, hei hian a tithar tam
lo thei lo.
A chinna hmun ṭha :
Thlasik Vaimim hi vur tlak
lohna hmunah, dai tamna hmun si
hi a chinna hmun ṭha ber a ni.
Boruak lum dan a duhzawng chu
degree 12
0
C aia sang ni se,
chutiang ang boruak chu kan rama
luiruamte hi duhthusam a ni. Kum
tin khua hi a lum tial tial a, thlasik
khawvawt lutuk pawh kan nei thei
mang tawh lo, lehlamah thlasik
thlai tan a lo ṭha tial tial zawkah ka
ngai thung.
A chin hun : Sawi tawh angin
thlai chin hun dik taka chin hi
hlawhtlinna a ni a. Vaimim pawh a
hlawk ti ṭhin mah ila, a hun taka
kan chin loh chuan a thar hlawk
chuang lovang. Vaimim chin hi
October-10 - November hi pelh
loh hram tum tur a ni. Chin tlai
vaih chuan natna pakhat Common
Rust a tam sauh ṭhin. A chi
mamawh zat chu 20-22 Kg/Ha a
ni.
Hmun
ṭhenkhatah phei
chuan an ching hma a, thlasik
chhungin vawi 2 te an thar hman.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
25
Fertilizer (Leiṭha) chungchang:
Hei, kan Sorkarin fertilizer hman
pawh a lo ruahman leh ta hi
lawmawm ka ti, chaw ber pek tur
kan neih theih chuan hlawhtlin a
harsa lo turah ngai ila. Thlasik
Vaimim chuan fertilizer a hmang
ṭangkai hnem a, chemical fertilizer
bakah leiṭha dang - ran ek aṭanga
siam manure te, changpat hmanga
siam vermicompost te, hnim ṭawih
aṭanga siamte hman ṭangkai ngei
ngei tur a ni. Heng leiṭha (manure)
te nena ṭan tlan hian a thar ṭha duh
bik tih hria ila. Fertilizer pek zat
tur chu NPK-120:60:40 Kg/Ha a
ni. Fertilizer-te hi hetiang hian pek
tur a ni.
1. Chin hmain - Nitrogen hmun 4-
a ṭhena hmun 1 (30Kg) leh P
leh K a vaiin.
2. Khup thleng vel a nihin
- Nitrogen hmun 2 (N-60 Kg)
3. A par tuamtu hnah a lo lanin-
Nitrogen a bang hmun 1
(N- 30Kg)
Heng fertilizer-te hi a kung
aṭanga ft. chanve vela hlaah pek
tur a ni a, a hnahte hi leiṭha al tawh
tir loh hram tur a ni.
A kung awm thei zat –
Thlasik
Vaimim
hi
a
tlangpuiin inchi 8 (18 cm) danah a
tlara chin tur a ni a, a tlar leh tlar
inkar chu 2 ft (60 cm) ni se.
Hetiang ang taka bi awl awm miah
lova kung 1 zel tih dinin kung
90,000 vel a awm thei a, hetianga
chin theih chuan a thar ṭha tawk
viau dawn tihna a ni.
Tui pek -
Tui pek hi a pawimawh
khawp mai, thlasik lai chuan tui
vawi 4-6 tal pek ngei ngei tur a ni.
Pek dan tur chu hetiang hi ni thei
se.
1. A kawm a insiam hma ni 20-25
danah - vawi 2 tal
2. A par laiin - vawi 1 (hei hi pek
ngei ngei hun a ni)
3. A par zawhah - vawi 2
4. A fang insiam ṭanah - vawi 1
A seng hun –
Thlasik Vaimim hi khaw vawh laia
chin a nih avangin a ṭhang muang
a,
January
chawhnu
aṭangin
February inkar vel hi a ṭhan chak
hun a ni. A fangte a lo sak deuh
hunah seng mai tur a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
26
SBI-AH KA ZU TRAINING VE A
C. Lalnithanga
Asst. Plant Protection Officer
Directorate of Agriculture (CH)
Aizawl.
Ka ṭhianpa, Agriculture Department-a thawk officer zinga thil chik
mi, ukil ni mai awma an sawi, thil hrechiangkuang duh mi leh pa ti
chetchawt, Pu Lalthanzuala, SMS (Agro) nen Sugarcanc Breeding
Institute (SBI), Coimbatore-ah 24
th
– 31
st
August, 2010 chhung hian fu
chin, enkawl leh thar hlawk dan chungchang ―Scientific Crop Management
Practices for Increased Sugarcane Productivity‖ tih kan zu training ve a.
Min zirtirtu Scientists rual ho an thiamin an chanpual ṭheuh an hneh hlawm
bawk a, kan training chu a manhlain kan hlawkpui hle. He lamah chauh a ni
lo, khulamah pawh ka ṭhianpa nen chuan kan hun hman chhung zawng
zawhna zawt tam ber kan la zu ni ta zel a. Europe, America leh South East
Asia lamah te pawh kan hotute angin kal ve thei phei ila chu zawhna zawt
tam pawl kan la ni zel mahna.
Inbuaisaihna :- SBI-a training-na
tur hi ka ṭhianpa chuan a hmain fein
a lo tifel der tawh a. (A tirah min
hrilh lo a, mi sawm bawk si lo).
India ram state tin aṭangin training
turin
Agriculture
Department-a
thawk lai Officer pahnih zel tirh
theih a ni a. SBI ho website-ah ka
ṭhianpa hming chu training tur zinga
a lan fe hnu 2
nd
August, 2010, khan
ruaibut tak chungin ka ṭhianpa
chuan a ruala kal tura mi duh leh tak
thut avangin ka training ve theih nan
thuneitute hnenah ka hming leh
nihnate leh ka kal ngei a ṭul chhante
ziakin a theh phei ve leh ta chawt
mai a. A reh vang vang a, kal ve tur
awma ka awm ve mai hnuah pawh
phalna lehkha a chhuak thei ta hauh
lo mai a. Secretariat lama hmelhriat-
te kan biak fel hnuah 17
th
August,
2010 chuan SBI-a ka training ve an
phalna order a lo chhuak ta hlauh
mai a. Tichuan, a rang a rangin Rel
ticket leh thlawhna ticket te kan
buaipui nghal char char a. Railway
Out Agency-ah ka ṭhianpa ṭhianpa
leh chhawng a lo thawk
hlauh mai a,
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
27
theih ang tawkin Kolkata aṭanga
Coimbatore kal Rel-ah te, Kolkata
aṭanga Chennai kal Rel-ah te kan kal
duh ni leh kan hawn duh ni te, a
ticket awm leh awm loh rei fe min
zawn sak hnuah pawh kan hmu zo ta
chuang 1ova. Tihngaihna dang a
awm tak ngang loh avang leh SBI-a
training ngei chu ṭul hlea kan hriat si
avangin insenso huam tak chungin
thlawhnaa kal mai kan tum ta a.
Railway Out Agency aṭangin bak-
lengin Quality Tours & Travels,
Chanmari-ah kan tlan thla a, ka
ṭhianpa nena kan hmelhriat inṭawm
chuan Aizawl to Kolkata, Kolkata to
Chennai leh haw lama kalna tur
thlawhna remchang leh chuan man
tlawm min zawn sak ta a. SBI-a kan
training hun nang ngei turin kalna
tur fel takin min ruahman pui ta a,
kan
thaw
huai
mai
a
ni.
Amaherawhchu,
keini
ang
chinchang hre lo leh Kolkata thleng
bak thlawk ve thei ta lo chu Kolkata
aṭanga
Chennai
thleng
thlawh
phalna Secretariat lama thuneitute
dil zai kan rel leh ta a. Kan Director
chuan phur takin lehkha min ziah
sak a. Ka ṭhianpa nen chuan hotu
lian leh thuneitu sang zawkte hmu
kualin, a ṭulnate hmaichhan ngeia
kan hrilhfiah zel hnuah GAD-te
phalna nghak chungin kan liam san
ta a ni. Kan training zawh hnua
Aizawl kan rawn thlen chuan
Kolkata to Chennai leh haw lama
thlawhnaa thlawh phalna Order
(No.A.33023/1/2008-AGR of 26
th
August, 2010) chu a lo chhuak fel
der tawh a. Kan Department-a
hotute leh Secretariat lama kan
hotute leh min buaipuitute zawng
zawng chungah kan lawm em em a
ni.
Kan kal ta a:- Kan tum lawk ang
ngeiin 21
st
August, 2010-ah chuan
Lengpui Airport aṭangin Kingfisher-
in Kolkata panin kan chhuak a,
tluang takin Kolkata kan thleng a.
Hemi ni hian Lengpui Airport
aṭanga thlawk tur Indian Airlines
thlawhna chu an beisei angin a
thlawk lo. A tuk 22
nd
August, 2010
chuan Kolkata aṭangin Chennai
panin Jet Airways-in kan kal a, a
chhungah
chuan
Kingfisher
thlawhna ang lo takin ei leh in chu
an zuar a, mahni duh zawng zawng
lei mai tur a ni. Mizoten chaw leh a
hmeh kan tih ang lam chu an zuar lo
a, thingpui, coffee, cold drinks leh a
hmeh chhang chi hrang hrang an
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
28
zuar ber a ni. Chennai Airport kan
thlen lai hian ruah a sur nasa hle a, a
lo reh duk mai a, tichuan, Taxi lain
hemi ni la laa Coimbatore kalna tur
Bus ngaihtuah turin Koyambedu
lam kan pan ta a. Vanneihthlak takin
zan dar 8:30-a chhuak tur Bus a lo
awm hlauh mai a, ticket kan lak
hnuin Bus Station-a an chaw
zawrhte eiin kan bus chhuah hun
nghakin kan ṭhu ta char char a. Zan
dar 8:30-ah chuan Chennai aṭangin
Coimbatore
panin
Bus-in
kan
chhuak a, zanlaiah kawng lakah kan
chawl a, chaw zawrhna dawrah
chaw ei kan tum a, an ṭawng kan
thiam si lo, atta hlai tui lo zet leh
Rosum Sambar min pe a, a tui lo
kan ti hle mai. Ka ṭhianpa chuan an
chawhmeh chu tui inna steel no te
chuan in a tum a, mahse, an phal der
lo.
Tluang takin Coimbatore chu
23
rd
August, 2010 zing 8:00-ah kan
thleng a, SBI panin Taxi-in kan kal
leh nghal a, SBl chu Tamil Nadu
Agriculture
University
Campus
phenah, kil ang reng takah hian lian
vak lovin a lo inhung ve pap. Gate
Duty kan biak fel hnuah Scientist
Home-ah kan innghat a. Scientist
Home-ah
chuan
a
hranpaa
khualchhawn mumal an dah loh
avangin Mr. Raju, Caretaker leh
Head Cook ni kawp chuan min lo
dawngsawng a, kan awmna room
turte an tih fel hnuah ka ṭhianpa nen
chuan kan insuan lut a, ground floor
Room No. 5-ah kan awm a. Kan
inbual
fai
a,
muangchangin
breakfast kan ei a. SBI kan thlen ni
hi Kerela-a chengte tan kût ni
―Onam‖ a ni a, office an chawl vek
a, kan training tur chungchangah
tumah biak tur an awm lo a,
Scientist Home-a Notice Board-ah
pawh
kan
training
prog-
ramme/schedule a intar miah lo a,
ka ṭhianpa nen chuan mak kan ti hle
mai. Amaherawhchu, ei leh in leh
riahnate a awm avangin lungawi
takin kan awm a.
Sugarcane
Breeding
Institute
(SBI) :- SBI hi kum 1912-ah din a
ni
a.
A
bul
ṭantu
chu
Dr. C. A. Barber, British mi a ni a,
Director hmasa ber a ni. Ani hian
India ram pumpuiah Fu a para, a rah
theihna awmchhun chu Coimbatore
chauh hi a ni tih hetih lai hian a lo
hriat avangin SBI pawh hi a tira an
dinna hmunte tih len belhin tun
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
29
thleng hian an chhunzawm chho ta a
ni. Dr. C. A. Barber-a lo pension
hnu chuan Sir T. S. Venkataraman-
a hoin SBI chu a kal chho leh ta a,
tichuan, 01.04.1969-ah chuan Indian
Agricultural
Research
(ICAR),
Govt. of India, hnuaia Research
Station pakhatah a awm ta a ni. A
din tirh aṭang hian India ram leh
khawvel hmun hrang hrang aṭangin
fu chi hrang hrang (varieties) an
lakhawm
a,
ramhnuai
a
mi
phairuang leh pumphir chi hrang
hrangte an lakhawm bawk a.
Mizoram fu chi hrang hrang leh
phairuang lam chi pawh chi hrang
52 lai an la chhuak ve tawh a ni.
SBI-a an hna pui leh a dinchhante
chu hengte hi a ni:-
(1) Fu chi ṭha, thar hlawk, tui ngah
leh thlum pai tam chin chhuah
a, State danga Fu chi ṭha siam-
chhuak tura an hmalakna ṭanpui.
(2) Fu chin dan ṭha zawk, thar tam
dan leh fu eichhetu rannung,
natna leh tichhetu dang laka ven
dan ṭha zawk hmuchhuak tura
zirchian.
(3) Fu chi hrang hrang a riral zel
loh nana lakkhawm, enkawl, a
ṭhat dan zirchian, ziaka vawn
ṭhat, humhalh, vawn ṭhat.
(4) Fu chungchanga thiamna thar
ber thehdarh, a ṭul anga rawn
theiha awm, leh fu ching zel
tura mihringte thiamna chhawr
ṭangkaia tihhmasawn zel.
SBI hnuaiah hian Regional
Centre pakhat chu Karnal, Haryana-
ah a awm a, Research Centres
pahnih Kannur leh Agali, Kerel-ah a
awm bawk a ni. SBI-a an hotupa ber
chu Dr. N. Vijayan Nair, Director a
ni a, amah nen hian Scientist-90,
Technical
Officer
&
Staff-82,
Administration lama thawk-41 , leh
Supporting Staff 106, an vaiin
thawktu 319 an awm mek a ni. SBI-
a Department hrang hrang awmte
chu hengte hi a ni.
(1) Crop Improvement
(2) Crop Production
(3) Crop Protection
(4) Statistics
(5) Extension
(6) Library
Heng
department
lian
hnuaiah hian Laboratory changtlung
tak a awm vek bakah Museum ṭha
tak a awm bawk a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
30
SBI-ah hian Scientist ten Fu
chi hrang hrang a par aṭangin an
inthlahpawlhtir a, fu chi thar, ṭha
zawk leh thar hlawk zawk tam tak
an siamchhuak tawh a ni. Kan
hriatreng tur chu Fu chi ṭha, thar
hlawk kan tih hi ―Hybrid‖ vek a ni
a, India ram hmun hrang hrang
aṭanga an ram bial ngeih tur fu chi
ṭha an duh chu SBI-ah an
inthlahpawlhtir phawt hnuah an
State-ah an ching pung a, loneitute
an chin tir leh ṭhin a ni. Kan sawi
tak ang khan India ramah SBI-ah
chauh Fu a parin a rah thei a, hmun
danga fu ching tur chuan fu chang
(sett cane) tho kha fu chi atan an
hmang ṭhin a ni. SBI aṭang hian fu
chi hrang (varieties) tam tak an pe
chhuak tawh a ni. SBI hi awm lo ta
se India ram zau taka mihring cheng
zawng zawngte hian hnianghnarin
chini kan ei phak lo ang SBI-a
Scientist-te thawh hi ram pumah mi
tinin kan chhawr mek a ni.
Training kan ṭan :- Ni 24
th
August,
2010 (Tuesday) chuan ṭan hun pawh
hre chuang lovin India ram hmun
hrang aṭanga training tura kalte
Administrative building, SBI chu
kea kalin breakfast ei zawhah kan
pan chawt mai a, Course Director
chu
vainu
te
kher
khawr
Dr. T. Rajula Shanthy a ni a, Audi-
torium-ah chuan lut turin min hrilh
a, Agril. Committee Room ang hian
dawhkan sei tak kan ṭhut hual a,
Power Point-a lecture pekna tur
hmanrua a awm vek a, an screen
pawh switch an hmet zeuh a, a
inpharh nghal duai mai a, teaching
Aids chu an nei changkang hle mai.
Keinin
Agriculture
Conference
Hall-a tihpui leh training a awm
apianga kan tih ziah ṭhin VIP leh
Director-te sawma a hawnna hun
ropui leh mawihnai taka kan hman
ṭhin ang hi ṭul an ti ve lem lo a ni
teh chek ang chu, Auditorium-a kan
ṭhut fel hnu chuan Course Director
leh SBI Director an rawn lut a,
Director chuan lecture a pe nghal
hmiah mai a, ngun takin kan
ngaithla a, a lecture zawhah kan
hming, nihna leh state-te min zawh
angin kan sawi diat diat a, a tawk
der mai. A ṭan ni hian officer 12 kan
kal a, a hnuah an lo kal belh zeuh
zeuh a, a tawpah kan vaiin mi 16
kan tling ta a ni. He Course hi India
ram state hrang hrang aṭanga officer
thawk lai mi 20 tan a ni a, India
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
31
hmarchhak aṭangin Pu Lalthanzuala
nen chauh kan kal a ni.
Kan zirlai :- Kan training chhung
hian Inrinni leh Pathianni tih lohah
chuan breakfast ei zawh aṭangin
class kan kal char char a. Scientist
ten an subject tur thlan bik atan
lecture an pe a, an chanpual ṭheuh
an hneh bawk a, a bengvarthlak ṭhin
ngei mai. A kar lakah zawhna kan
zawt a, kan sawi ho bawk a. A
changin an subject nena inzawm chu
lecture zawhah Practical class kan
nei nghal zel a, a bik takin ka tuina
lam ve - fu eichhetu rannung leh
natna hrang hrang phei chu a ―tak‖
ngei en chuan a chiang thei ngei
mai. Ka ṭhianpain SBI-a training
tura an kal hmaa a buaipui SSI
chungchang erawh chu an sawi lo a,
lecture topic zingah a tel lo a. SSI
aia changkang zawk virus natna laka
fihlim fu chi ṭha siam chhuah nan
Tissue Culture Laboratory chang-
tlung tak an nei a, chu chu kan tlawh
a, a bengvarthlak ngei mai. Fu zik
no, a chang chungnung ber bul chu
pan te tein an hlai thla a, chu chu a
mamawh zawng chaw ṭha awmna
darthlalang thei chhungah an dah a,
fu a lo ṭiak a, chu chu darthlalang
bur lian zawkah an suan leh a, a
bika siam, Air Conditioned room-ah
an dah a, a eng em em mai a, tah
chuan a ṭhan len chak dan a zirin a
lian hmasa apiang chu pot-ah lei
dahin Green house chhungah an dah
leh ta ṭhin a ni. Darthlalang bur,
YMA no tiatah pawh fu ṭiak eng
emaw zat a ṭo thei nia.
Fu chi ṭha chi hrang hrang te,
fu inthlahpawlhtir dan te, fertilizer
pek dan te, a eichhetu rannung
rulhut leh natna laka ven dan te, tui
pek dan te, leilung buatsaih dan te,
fu hmuna hnim suat dan te, bio-
fertilizer siam dan te, leilung-a thlai
chaw awm zat leh lei thur leh thur
loh endik dan te, fu a par dawna par
lo tura enkawl dan te, fu tui tak leh a
dal endik dan te, fu ching uar zel
tura loneitute zirtir dan te leh thil
dang tam tak kan zir a ni.
Chini
siamna
hmunpui
kan
tlawh :- Ni 28
th
August, 2010 hi
Inrinni a ni a, a hmaa an lo ruahman
lawk angin hemi ni hian India ram
pumpuia chini siamna hmunpui
(Sugar Factory) ṭha ber pawla an
ngaih chu tlawh turin breakfast ei
zawhah Bus-in kan tlan vang vang
a, darkar 4 lai kan tlan hnu chuan
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
32
chini siamna hmunpui, BANNARI
AMMAN SUGAR FACTORY kan
thleng a, Mr. J. H. Chandran, Cane
Development Officer chuan min lo
dawngsawng a. Min hruaitu SB1
Scientist zinga a junior pawl Dr.
Puthiara Prathap ho chuan chini
siamna hmunpuia hna an thawh dan
kawng hrang hrang kan tlawh a. He
Sugar Factory hi kum 1986 khan
din a ni a, chini 4,000 tonnes siam
chhuah theihna a ni. Amaherawh-
chu, chini siam tur hian fu seng hun
lai nghah a ngai a, fu hi a thlum tak
tak hun, kum lamah chauh seng a
nih avangin August-March chhung
chauh hian chini an siam a, April-
July chhung hian chini siam nan fu a
awm loh avangin Factory pawhin
hna a thawk meuh lo a ni.
He Factory-ah hian chini an
siam bakah a fufe (Bagasse) aṭangin
Current (Power) an siam chhuak
bawk a, chu chu anmahnin an hman
ṭangkai bakah State sawrkar-in an
lei sak bawk a ni. Fu hi loneitu an
thlanbikte hnen aṭang chauhin an lei
a, loneitute pawhin rinawm takin an
inremna angin he Factory-ah chauh
hian an fu thar an hralh bawk a. Kan
tlawh laia fu tlawn an leina man chu
quintal khat Rs 172/- a ni. He
Factory-hian fu chingtute hnenah
Biofertilizers te, Biopestieides te,
fertilizer te, pesticides te an pe a, an
inlaichinna a ṭha em em a ni. Fu hi a
variety a zir te, a chinna ram boruak
Sik leh sa a zir leh a chinna leilung
leh enkawl dan a zirin fu tui aṭanga
chini haw thei zat hi India ram
hmun hrang hrangah a inang lo nuai
mai a. Fu tui aṭanga chini an siam
hlawk theihna ber chu Maharastra
State a ni a. Tamil Nadu State-ah
hian fu tui aṭanga chini haw thei zat
hi a tlem bik a, chuvangin an State
hi ―Low Sugar Recovery Zone‖ an ti
a ni. Tamil Nadu State-ah chuan
chini hi dawr pangaiah kg khat
man chu Rs 23/- a ni a, Retailer kan
tih mai Public Distribution System
dawrah chuan chini kg khat man chu
Rs 14/- a ni.
Bannari
Amman
Sugar
Factory hian chini siamna bakah
Higher
Secondary
School
te,
Bannari Institute of Tecnology,
(Engineering College) te, Bannari
Granite Factory te an nei bawk.
Granite lungpui lian tak tak chu
khawlin an thiar sawn a, khawlin an
zai a, khawlin an nuai mam a, a
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
33
ropuiin a hmuhnawm hle mai. Heng
hi kan tlawh hnuah chuan kan vaiin
chaw chhun min buatsaih sak a, kan
eipuar tlang hle.
Sugar Factory atan hian
Petrol renchem nana pawlh tur
Biofuel an tih ―Ethanol‖ siam theih
a ni a, mahse, India ramah chuan
sawrkarin Ethanol siam a la phal lo.
USA-ah chuan vaimim aṭangin
Ethanol an siam a, petrol-ah an
pawlh a, khawvela oil reserve ngah
ber ni si, tun aṭangin an inren thiam
bik hle a ni.
Fu hi a va pawimawh em! :- India
ram hmun zau zawkah chuan fu hi
kum tin an chingthar ziah a,
Mizoram angin vawi khat chin, kum
4-5 chhung an ring ve ngai lo.
Khawvelah hian fu hi ram 120-ah an
ching a, kum 2009-10 chhunga chini
siam beisei zat chu 159 million
tones a ni. Khawvela chini an siam
zawng zawng 80% hi fu aṭanga siam
a ni a, a bak 20% chu anṭam chi
khat, buluih ang tak Sugarbeet
aṭanga siam a ni thung a ni.
Khawvelah Brazil-ah fu an ching
nasa ber a, 5.343 million hectares-ah
an ching. Australia ramah fu an thar
hlawk ber a, hectare khatah fu 84.1
tonnes an thar a ni. India rama fu
chinna ram zau zawng chu 4.5
million hectare a ni a, fu thar hlawk
dan chu hectare khatah (average
productivity) 68 tonnes a ni. Fu chin
tamna state lian zualte chu, Uttar
Pradesh, Maharashtra, Karnataka,
Tamil Nadu leh Andhra Pradesh te
hi an ni a, heng state 5 aṭanga fu leh
chini thar chhuah zat hi India ram
puma an thar 90% lai a tling pha a
ni. Uttar Pradesh hian fu hmun an
nei zau hle a, India ram puma fu
chinna 45% chu he state-ah hian a
awm a ni. Chini siam tam lamah
chuan Maharashtra a chungnung ber
a, State mal khaia fu thar hlawk ber
chu Tamil Nadu a ni a, hectare
khatah 108 tonnes an thar a ni.
Tuna India mipuite chini
mamawh zat chu kum khatah 23
million tones a ni a, kumkhata chini
an siam theih zat chu 20 million
tones a la ni chauh si a. Hei vang
hian kan mamawh zat kan thar
chhuah
loh
avangin
ramdang
aṭangin chini châwk luh a ngai a ni.
Kum 2025-a India mipuite chini
mamawh zat tur an hisap lawk chu
kum khat atan 32 million tones a ni
a, fu tui aṭanga chini haw thei zat
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
34
(sugar recovery) hi ni ta se, chini
mamawh phuhru tura fu thar chhuah
ngai zat chu kum tin a tlem berah
452 million tones a tlin a ngai a ni.
Fu chingtu te, Scientists te leh
Agriculture Department-a thawk ten
nasa taka ṭan an lak a ngai a ni.
Fu hi a ṭangkai em em a,
heng a hnuaia mi te hi fu aṭangin
siam leh chhawn bawk a ni.
(1)
Chini, Kuttai, Molasses - a
ekchhia aṭang hian zu te, Ethanol
(Petrol-a pawlh chi) leh fertilizers
an siam thei.
(2)
Bagasse fufe hi tuah atan te,
lehkhapuan siam nan te, electric
power siam nan te an hmang.
(3)
Ash – thil siamna atana
bawlhlo (chemicals) mamawh siam
nan an hmang.
(4)
Press mud - dah ṭawih hnuah
thlai chawm nan leh bawlhlo siam
nan an hmang bawk.
Heng bakah hian fu her tur
an sah hian fu hnah hi fu hmunah an
chap a, lei nen an leh hnan leh a,
thlai chaw (organic manure) ṭha tak
a ni nghal bawk a ni.
Hma bak :- Kan ramah chuan fu hi
mi tlemte chauhin an ching a, an
chin uarna khua pawh Lungleng 'N',
Phulpui, Khawlailung, Thingdawl,
Kawnpui, N. Chaltlang, Khawhai
leh a chhehvel, Neihdawn, Chhip-
phir te a ni deuh mai a. Kan fu chin
lah chu kurtai atan a ni ber a, hei
pawh kan la hnianghnar lo hle a ni.
Tun ai hian fu hi ching uar ila chini
siamte zirin siam tum ve tawh ila. A
chhan chu thingtlang chini an tih
mai, Khansari chini an tih, uk deuh
kher khur hi Factory aṭanga an siam
chini var ser sawr ai hian a quality -
sang zawkin a man a to a, taksa tan
pawh a hrisel zawk bawk a ni. Hei
vang hian chini uk siam dan hi fu
chingtute hian an thiam ve ngei ngei
hi a hun tawh tak zet a ni. Hemi atan
hian
Agriculture
Department-a
thawktute
leh
loneitute
an
pawimawh em em a ni.
Thunawi :- Kan training-na, SBI
hi Tamil Nadu state-a khaw lian ber
dawttu Coimbatore-a awm a ni.
Coimbatore-ah
hian
Mizoram
mihring aia tam hret nuai 14 vel an
cheng mek a, a boruak a nuam hle a,
Aizawl nen a boruak nawm lam a
inang thuak awm e. Nilgiri Hills
tlangin a hual vel a, thli a thaw heuh
heuh reng a, kan thlenna Scientist
Home pawh A/C a ni lo nain chhun
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
35
leh zanah boruak a hrehawm lo.
Amaherawhchu, thosi a tam em em
a, zan lamah a tam zual. Thosilen a
tawngchhamin a chhe hle a, ka
ṭhianpa phei chu thosiin a seh nasa
thei hle, sikserh erawh kan kai em
lo. Ei leh in, breakfast aṭanga
zanriah hi a thak em em vek a, a
thur deuh zel bawk. Sa ei lo an tam
avangin chawhmehah sa kan ei khat
hle, ṭum thum vel chu zanriahah
arsa kan kan ei ve. Chawhmeh
apiangah mosola a tam em em vek
bawk a ni. Coimbatore-ah hian
loneihna lama hman chi khawl chi
hrang hrang an siam a, India rama
Agricultural University ṭha ber pawl
Tamil Nadu Agriculture Universiy a
awm bawk a, National Level
Training Centres a awm nual bawk.
Dangdai :- Tluang takin kan
training chu kan zo a, tlang hrileng
leh khuh, ṭhiante tlem a zawngin an
vei tih loh chu tluang takin kan vaiin
kan zo thei. Kan training zawh ni
chuan
a
kharna
fumfe
tak,
Valedictory function mawi hnai tak
a awm kan beisei ve laiin chhun
chaw eikhamah lecture pahnih kan
ngaithla leh a, Evaluation form min
fill-up tir hnuah function engmah
awm lovin fom thehlut hmasa
apiang
chu
Course
Director
Dr. T. Rajula Shanthy chuan
Training Certificate leh a huhoa kan
thlalak chu min sem diat diat a, kan
zo a ni der mai. A ṭanna leh a tawp
kharna chu a dangdai kan ti hle. He
lama kan tih anga khuallian nena
han chhamphual vel chu ṭul an ti ve
lo a ni ang chu, SBI Director tak
ngial pawh training kan zawh ni
chuan a rawn lang lo. Kan ṭhiante
nen kan inchibai a, 31
st
August,
2010 hian tlai aṭangin kan haw zeuh
zeuh a, ka ṭhianpa nen chuan hemi
ni zan dar 8:30 hian Chennai panin
kan
chhuak
a,
tluang
takin
4
th
September, 2010 hian Mizoram
kan thleng leh ta a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
36
NLUP LEH FERTILIZER
— Khawtinthanga Ralte
Tun favang Assembly Session chu ka lungkham berte zinga
pakhat Pu Lalduhawma, M.L.A Resolution chu ―Mizoran loneitute tan
lei
ṭ
ha, feflilizer a ngaihtuahsak
ṭ
hin ang khan, ngaihtuahsak leh rawh se‖
tih chu pass a ni hlauh mai hian min tihlim hle. Kum 34 tal tap heng
fertilizer (NPR) boruak zun zam velah hian lungsi takin ka lo inchhek
arbawm ve
ṭ
hin kha a ni a. Thlawhbaw berh tak tak leh mahni compound
lei char mai maiah te eng thlai mah a
ṭ
ha thei hlei lawng e tih mai tur
angah te pawh hian heng NPK chikim kan hman chuan, a duh tak a hmu
ta tih hriat fahranin thlai
ṭ
o te kha a rawn no hliam hliam a, fur ruahtui a
lo thlen phei chuan an
ṭ
hang dur dur mai
ṭ
hin a ni. Fur thlai ho te chu a
rawn rah tep tup a, vangpui a lo thlen leh meuh chuan buhte pawh a rawn
vui nghuau nghuau a, vuak zawt zawt hnu ang maiin buhvui lo hminte
chu an vual tep tup mai zu nia.
Loneitu ten duh ang taka an
hmuh zawh
ṭ
hin loh avang leh mi
tam tak tan subsidy pawha a leina
tur an harsat avangin kan
ṭ
hatpui
tur angin loneituten kan hmang
tam lova, kan nih tur ang kan ni
pha lo
ṭ
hin a ni. India ramah a mi
chengte hisapin fertilizer hi a
hmang tlem ber kan ni ang. Ka
theihnghilh
theih
loh
chu
Pu R. Thansanga, Agriculture
Director a nih lai 1992 kha,
fehchhuah
kumah
puangin-
Agriculture Field Staff-te Mizoram
hmun hrang hrangah zin chhuakin
lei
ṭ
ha hman dan inzirtir pahin hma
nasa takin an la a. DAP tih vel
pawh an thawn chhuak tam a. Kum
25 chhunga mahni thar buh kan
ngah kum ber tih a ni nghe nghe.
Kan thlawhhma, huan leh
leileta kan buh chin te, thlai leh
thei te hian a bi tinin fertilizer chi
kim (NKP) hi an mamawh tawk
chiah a hun takah hmu kim
ṭ
heuh
turin sorkar lam leh loneitute hian
tih tak meuh, arpa tuihalin
ṭ
an la
sela, ei leh barah chuan kan
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
37
intodelh thuai ang. Silchar kawng
ping hlekin min ti phili riai ruai lo
deuh ang. Hetiang rilru pua ka
awm chhoh mek laiin sorkar
hmasa khan eng teh lek emaw ni
an lungkham ni, India ram khawi
state mahin an sawi rik lem loh
kan roreltute chuan kan ram chu
―Organic State‖ ah kum 2004 khan
an puang ta mauh mai a. Sorkar mi
leh sa tam ber chuan pute thu
zawmin
fertilizer
an
sawi
leihnawng deuh ta tlat mai chuh!!
midangin enga maha an ngaih loh,
kei lah pek chuan mahni tapchhak
zawlah lungni lovin ka lo phut ka
lo phut ve ringawt a, eng kori
zawng a tu lo. India ram tam takah
hian mi bikte mamawha an lei tur
Organic Farming-a tharchhuah tur
tawkte chu an siam ngei a. Mahse,
an thlai chin tam ber leh Buhbal
kan
chawkluh
tam
ber
ber
Punjab/Haryana etc. te hian NPK
hi an hmang uar em em a. Buhbal
an thar thur thur mai a ni. Awle, an
hmang uar emaw nasa han tih hian
hmun zim teah fertilizer an hmang
ṭ
euh lam sawina a ni lo. An lo zau
zawngin a mamawh zat zat kha an
hmang a, an thlaiin
ṭ
ha an dawng
kim tih sawina a ni.
Tunah chuan NLUP
ṭ
ha mi
kan ti mek bawk a. Fertilizer
hmang tur chi zawng zawngte
hman tur daih khawp, buh leh thlai
bi tinin an mamawh tawk an hmuh
ṭ
heuh theihna turin Department
lamin a material hi tih tak meuhin
buaipui sela, loneituten buh/thlai
chawm
kha
uluk
takin
tih
makmawhah neih sela kham chu
kan thar ngei tur a ni. Agriculture
Department
pawh
hian
SRI
hmanga buh chin dan tharte an han
zir chhuak leh ta zel hi a
lawmawm thlawt e. T.V lamah te
kan lo hmu a, beiseina pawh min
siam a. Kan ram hmun hmain a zir
loh avangin, tlangram, ram rem
deuh kan neih chhunte hi duh anga
tui tam hmuh theih an nih loh
avangin SRI method hi a hman a
remchang dawn tih ka ngaihtuahin
thinlung takin ka lawm a, kut
hnathawktute ka lawmsak tak
meuh meuh a ni.
Kan ngaihsan leh kan sawi
nin loh Israel ramah pawh a takin
fertilizer hi an hmang nasa tih Zofa
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
38
AMFU member mithiam rualte zu
kal khan an thei leh thlai thar
chhuah 65% chu fertilizer hmanga
chawm leh enkawl vek a ni tih te
an lehkha (Israel leh AMFU page
66, 1
st
Para)-ah kan hmuh kha.
Mizote hi hawi zau ve viau tawhin
kan insawi fo
ṭ
hin ai hian kan hawi
zau dan hi a zim leh
ṭ
hin. Lo leh
huan
neitute
ṭ
anpuina
tura
sawrkarin DAP etc, a semchhuahte
pawh thlai leh buh tihpun nana
hmang lovin mi tam takin phai
vaiho hnenah hralh lehin vairam
lamah an phur let leh a, loneitu
hnenah to tak takin an hralh a, thar
hma kan tum lutuk
ṭ
hin hi kan
pachhiatpui
ṭ
hin a ni. House-a an
sawi kan ngaihthlak tawh ang khan
a to zawk beiseina avang ni chek
maw, Burma ram loneitute enga
bara kan ngaih loh ten Zorama
hman tur fertilizer-te chu buhbala
hausak nan an lo hmang bawk nen,
mawl te te hian kan ram hi ral lam
kan panpui a ang
ṭ
hin.
Fertilizer
hmanga
thlai
chawm ei te lo insawi
ṭ
haih tawk
lah bo lo. Cachar phaia kan thlai
chawk chhuah zawng zawng hi
fertilizer-a chawm vek a ni a, Dal,
Alu leh Chana te pawh chuti bawk.
Kan ram chhunga kan hman hi kan
hnualsuat a, kan buhfai bar zawng
zawng hi fertilizer hmanga chawm
an ni e. Hengte avang hian kan thi
mai lem bik lovang.
Buh, thlai leh thei lampang
chinga NLUP thlangte chuan, kan
thlaiin an mamawh tawk fertilizer
chi kim (NPK)-in chawm ngei ni
se. Department leh loneituten
lungrual takin hetah hian
ṭ
an la ho
sela, a hman dan, a hunbi uluk taka
inzirtir thar fo ni sela, kan
hlawhtlin lohna tur hi a awm lo.
Department lamin sum hman tur
leh chung fertilizer te leh thlai chi
te etc. hunbi dik takah benefi-
ciaries-te hnenah pek ngei ni sela.
Chumi bawhzui chuan Filed Staff-
te leh Loneituten
ṭ
an la zui char
char
sela,
hetah
hi
chuan
hlawhtlinna a awm chiang a ni.
I ring em ? A dik ang.
Ka lawm e.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
39
AGRICULTURE LAMTLUANG TO SHIMLA (A.P)
- C. Pakunga,
AMFU
Durtlang, Branch.
Rin loh tak maiin AMFU lama kan hruaituten Agriculture
hmalaknaa Shimla CPPI hmuna Alu chi siam dan zir turin duhsakna min
rawn hlui thut mai kha ka lawm em em rualin keini kawla nichhuak
chhiara, vailenhlo leh thosi kara nilenga thlawhna khalh
ṭ
hin tan chuan
huphurh namen loh theih a ni lo. Mahse ‗AMFU‘ kan ni a, a
ṭ
ul miau
avangin khawiah nge Shimla chu ti chungin kan nu kan hrilh a, kan nu
lah chuan a tuka haw leh mai turah ngaiin a lo remti nghal mai bawk si
nen thu kan titlu chu a ni ta der mai.
Vawkhniakzawn thla a ni
a, July Ni 16 (Zirtawpni) chuan
Agriculture Office-ah briefing nei
turin kan kal a. A tuk Inrinni, ni
17
th
July, 2010 chu kan chhuah ni
tur a lo ni ta.
Khaw
ṭ
ha hmel hmuh tur a
tlem teh lul nen hemi ni kher chu
buhtun favang ni eng mawi em
em a lo chhuak sen var phang
mai a nih chu! Nupui fanau
mahni in lum chhuahsanin hmar
lam panin kan tlan
ṭ
an ta der mai.
Mizoram District hrang
hrang a
ṭ
anga AMFU member
kalkhawm mi 14 leh Official 2,
Pi Zami leh Pu Lalthlanthanga,
kan vaiin 16 kan ni a, Ka
ngaihtuahna
hmasaah
chuan
hmeichhe kaihhruaina hnuaia kal
kan ni chuan min tizam lek lek a.
Mahse, a lo duai loh zia kan la
hria ang chu!! Tichuan, thlawhna
tum tur ang maiin kan pan hniam
thla tulh tulh a, a tawpah chuan le
phaizawl zau em em mai chuan
min lo barakhaih thut mai chu, a
naupang ber ka ni bawka ka
ṭ
awng duh khawp mai. Khelmual
tur zawn buai an ngai lo bik
mang e. Mipa kekawr ha leh
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
40
hmeichhia kekawr/pawnfen feng
hmuh tur an tam ta lo hle mai a,
kawngpui hi an hlau nge ni
kawngpui hnai takah in an sa
hauh lo nia. Kan tum ram kan
thlen hma hian sawi tur leh sawi
duh tam tak nei mah ila kaitawi
mai zawk ang. Assam khawpui
Guwahati chu zing dar 4:00 AM-
ah kan thleng a. Guwahati-ah rei
chawl lovin Rail-ah kan kal leh ta
a. Rail kawng hi a
ṭ
hat loh
avangin hun kan hmang rei hle a.
Min hruaitute an fel em em a, ei
leh in thil
ṭ
ul engkim a bu ang
thlap hi an ni ringawt. Tichuan, ni
2 leh zan hnih zet hun kan hman
hnuah Delhi kan ram khawpui
ber chu zing dar 2-ah kan thleng
ve ta hlawl mai le! Ka mumang
chu a ni si lo va, ka lawm ngei
mai.
Shimla chu :- Khua nuam
lo hle mahse kan zin kawng hi
hlim takin kan hmang a. Delhi
a
ṭ
ang chuan chhuak lehin kan
tum ram Shimla chu zan dar 10-
ah kan thleng ta. Hetah hian rei
vak lo, darkar 2 vel zet chu kan
buai ve ta. Ruah lah chu a sur
reng mai a, Hotel hi book lawk
fel a lo ni lo va, hengah te hian a
ni min hruaitute zeizia lo lang
ṭ
hin chu. Ruah sur hnuaiah zan
hun ni bawk si, an han vak dun
zak zak a, keini ho chu le, mi
varanda-ah kan lo tawm khawm
ve bawk a. Darkar 2 zet an han
vir kual zak zak hnu chuan Hotel
Ranjan an han hmu ve ta a, a
lawmawm duh khawp mai. Chu
Hotel-ah
chuan
kan
han
invawmlut ve ta a, chhun zan
zawm, chawl hahdam hman lova
kal kan nih avangin hahdam takin
kan chawl ta a. Zing khua a lo var
a, a ngai tein khua a chhe leh hle
a. Tlangram ve tho a nih avangin
Shimla
khawpui
pawh
kan
Aizawl ang deuh tho hi a ni a.
Building lian deuh chu Hotel a ni
deuh zel a. Hei hian an
khawpuiah Tourist an tam hle tih
a tilang. Ei leh In lam a man a
sang hle. Atta per 3 leh Dal YMA
no khat awm vel hi Rs. 200/- a ni
tawp. Chuvangin ei in lamah kan
pawk lo hle a ni.
Ţumkhat chu kan rawp ve
tawhte pawh a ni ang, mi 6-in Ar
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
41
pakhat kan inlei
ṭ
awm a, Rs. 70/-
ṭ
heuhin kan thawh a, Choak rual
awm hi a ni e, ka naupan ber
vang nge ni, a ke
ṭ
hiah ka chang a,
a delh hnuai ka ei ve zel maw le!
Thingpui ni se, no 1 Rs. 15/- a lo
ni ve
ṭ
ah bawk. Thingpui sen ka
heh
ṭ
hin teh lul nen ―Ka in chak
lem lo‖ tih fo a ngai. An khawpui
chhung pawh, chhung lo pawh an
kawng hi double lane vek a ni a,
a nuam khawp mai.
C.P.R.I lamah : CPRI tih
awmzia
chu
Central
Potato
Research
Institute
a
ni
a.
Changkang tak leh Building
nuam ve deuhah kan zir dawn
emaw ka tih rilruk laiin, a ni hauh
lo mai. Tuallaiah kan ding kual a,
a laiah min zirtirtu a ding mai a,
hun a neih tlem thu a sawi hmasa
a, Alu chi a par a
ṭ
anga siam dan
han zir thiam tur chuan keimahni
lamah hun kan neih loh thu min
hrilh a. Chuvangin kan hman
nghal mai theih tur leh tun huna
kan inzirtir theih tawk a tak (a
Alu) a
ṭ
anga a chi siam dan min
zirtir a. Alu chi tur chu Artui tiata
lian a ni ngei tur a ni a, a te chu a
ṭ
ha lo a ni. Alu chu hmun hul,
hmun thim deuhah kan chhung
khawm phawt tur a ni. Tichuan,
Di emaw Buhpawl emawin kan
khuh ang. A chhah zawng hi 2
inch vel a ni tur a ni. Tichuan, a
lai takah boruak chhuahna tur kan
siam ang. Thla 2 hnuah kan
hawng ang a, Alu chi kan lo nei
ta a ni. Thlai chi kan chin dawn
reng rengin a chi
ṭ
ha a pawimawh
em em tih hi theihnghilh loh tur a
ni a, a chi a
ṭ
hat chuan a kung a
hrisel a, a rah a
ṭ
ha a, hlawhtlinna
bul a ni. Alu hi an hmang
ṭ
angkai
em em a, chawah te pawh an
hmang a ni.
Alu hi an ching nasa em
em a, tin, Apple pawh an ngah
hle. Ni 1-ah a tlangpui thuin
motor lian trip 50 vel thawn
chhuak reng ang a ni hial mai.
Agriculture-ah an sang ngei mai.
Engvang
nge
ni
ang
le,
kuthnathawktute hi an taima a, an
rinawm em em ang tih ka ring a,
sawrkarin policy mumal tak neiin
a ngaihsak hle bawk ang. An
huan khawilai mai pawh motor
kawngin a chhun (pawh) vek a,
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
42
Jeepable pawh metal vek a ni,
Hnam/Ramdang thil an awt lo va,
an ramah miten kal an chak a ni
ang, Tourist englai pawhin khawi
Hotel-ah pawh a tam ber an ni
reng an ti. An ram khu an tatu
hliah hliah a, hnamah an chiang
hle bawk a nih a rinawm.
Sight Seeing Lamtluang :
Shimla chu kan bye bye
leh ta. Delhi khawpui kan thleng
leh
ta
a.
Min
hruaitute
duhsaknain Mum Taj Mahal,
Agra kan hmuh loh an remti tlat
lo. Kan va lawm tak em. Bus te
chi kan hire a, kan pan leh ta
vang vang a. Kan han thleng chu
mi chi hrang hrang an tam ngei
mai. Mahni kan inhmu te chem
chem mai alawm. Naupan laia
kan zirlaibua mi Shahjahan-a min
hriatchhuahtir rualin, Lal Isua
hnena awm a nawmzia tur leh
vanram
ropui
zia
tur
min
ngaihtuahtir a ni.
Awle, sawi tur a tam a,
sawisen a ni lovang. Min hruaitu
Pi Zampuii leh Pu Thlana pawh a
tir lama ka sit rilruk kha ka
ngaisangin fakawm ka ti tak
meuh meuh a ni. An kal thuai
thuai a, an tifel zung zung bawk
a, kan awm ang angin an awm a,
kan ei ang ang an ei bawk a,
lawmthu ka sawi a ni.
A tawp berah chuan mahni
sum tel lova khu leh chen min
kaltir a, kan damchhunga kan
hmuh leh hriat phak loh tur min
tihsaktu Agriculture Department
leh AMFU Gen. Headquarters
chungah lawmthu kan zavaia
aiawhin ka sawi duh a. Kan
kalsan
kan
chhungte
hnena
dam taka min hruai thlengtu
Pathian hnenah lawmthu awm
rawh se.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
43
KEIMAHNI
A. PROMOTION :-
Sl.
No.
Hming
Kaisanna
Tuna awmna
1.
Pu C. Lalzarliana,
Joint Director of Agriculture
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
2.
Pu Lalrinliana, DAO, Kolasib
Joint Director of
Agriculture
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
3.
Pu Vanlalnunpuia, SMS (Forestry)
Deputy Director (S.S)
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
4.
Pu Vanlalhruaia Hnamte, A.E.O.
SDAO, Tuipang
DAO Office, Saiha
5.
Pu B. Ramnunsanga, AEO, Dte. of
Agri. (CH), Aizawl
SDAO, Kolasib
DAO Office, Kolasib
6.
Pu Lalringliana, AEO, Dte. of Agri.
(CH), Aizawl
SMS (PP)
DAO Office, Lawngtlai
7.
Pu R. Lalramhluni, AEO.
Instructor, ITC, Hnahthial
DAO Office, Champhai
8.
Pu P. Vanlalngheta, AEO, Aizawl
SMS (Agro)
DAO Office, Kolasib
9.
Pu B. Lalkhuma, AEO, Lunglei
SDAO, Lunglei
DAO Office, Lunglei
10.
Pu R. Zoramthanga, AEO, Directorate
of Agrculture (CH), Aizawl
SMS (Forestry)
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
11.
Pu R. Lalnunzira, SMS (SC)
Plant Protection Officer
Directorate of Agriculture
(Crop Husbandry)
B. TRANSFER & POSTING :-
Sl. No.
Name & Designation
Place of Posting
New Place of Posting
1.
Pu K. Zirliana,
Plant Protection
Officer
Directorate of
Agriculture
(Crop Husbandry)
D.A.O, Kolasib
C. PENSION :-
Pu P. Bhattacharjee, Director of Agriculture, (Crop Husbandry) chuan
30.9.2010 khan Pension-in min chhuahsan a. Ram leh Department tana a
hnathawhnaah lawmawm kan tiin, Pension hun thleng a thawk thei hi kan
lawmpuiin kan ui em em a, a hun lokal leh zel turah duhsakna kan hlan e.
D. SUNNA :-
Kan thawhpui Pu Zosangzuala, AEO, Champhai chuan Ni 6.8.2010
khan Asthma natna avangin chatuan ram min pansan a. A thawhpuiten kan
ngaiin kan ui tak zet a, a kalsan tak a chhungte Lalpa‘n awmpui zel turin
kan duhsak hle.
ZORAM LONEITU VOL. 54 NO. 2 JULY – SEPT.,, 2010
44